امامه

نویسنده (ها) : حسن موسوی زاده - ناصر پازوکی طرودی

آخرین بروز رسانی : جمعه 15 آذر 1398

امامه \ a(e)māme\ ، روستایی کهن و از بزرگ‌ترین روستاهای بخش رودبار قصران. در جنوب شرقی روستای امامه کوه ورجین با ارتفاع 955‘2 متر، در شمال آن، کوه هَم‌هِن با ارتفاع 590‘2 متر، و در غرب آن، کوه اورجین با ارتفاع 933‘2 متر از سطح دریا واقع شده‌اند. در دامنۀ این 3 کوه دشت نسبتاً وسیعی قرار دارد که آبریز آن به سمت جنوب است و مسیل و تنگۀ رودخانۀ امامه را تشکیل می‌دهد و در امتداد جنوب در مجاورت روستای کلوگان به رودخانۀ جاجرود متصل می‌شود.
این روستا در گذشته به دو روستای کاملاً جدا از یکدیگر به نامهای امامۀ بالا و امامۀ پایین تقسیم می‌شد و راه مالروی که از میان کشتزارها و باغها می‌گذشت، آنها را به یکدیگر متصل می‌کرد. اما امروزه این دو روستا به یکدیگر متصل‌اند و جدا کردن خانه‌های آنها از یکدیگر برای افراد غیربومی دشوار و غیرممکن است.
امامه در 6 کیلومتری شرق فشم و 5 کیلومتری غرب روستای راحت‌آباد واقع است. طول محدودۀ روستای امامه از شرق به غرب بیش از 5/ 5 کمـ ، و عرض آن از شمال به جنوب بیش از 3 کمـ است. روستای امامه از روستاهای مهم، مشهور، آباد، تاریخی و پررونق رودبار قصران در طول تاریخ بوده است. این روستا به سبب دور بودن از مسیر دسترسی خوش‌نشینان تهرانی به اندازۀ دیگر روستاهای این منطقه توسعه نیافته است.

امامۀ بالا

سراسر جبهۀ شرقی امامۀ بالا را مسیل و تنگۀ رودخانۀ امامه از شمال به جنوب در بر گرفته است. هرچند در ساخت‌وسازهای سالهای اخیر برخی از مالکان تازه‌وارد به روستای امامه، در جبهۀ شرقی رودخانه نیز بناهایی را احداث کرده‌اند و محدودۀ روستا به سمت شرق رو به گسترش است، اما بافت اولیه و تاریخی امامۀ بالا به طور کامل در غرب رودخانه جای دارد.
در سمت شمال شرقی روستای امامه تنگه‌ای به نام باغ تنگه واقع است که در حقیقت سرمنشأ و آبخیز اولیۀ رودخانۀ افجه است. مناطق مختلف این تنگه از جنوب به شمال، باغ تنگه، گِل نو، قاطرراه، مُلک سی، گووینی (بینی گاو)، چپ‌دره، لش‌چمن، لارک، کهو، اسپیدچال، اسپی‌چال، اسپی‌خاص و هم‌هن نام دارند و سرانجام به قلۀ هم‌هن منتهی می‌شوند. باغ تنگه پس از 300 متر فاصله از روستای امامه، به دو شاخۀ شمال شرقی و شمال غربی تقسیم می‌شود. در سمت شمال محل تقسیم باغ تنگه، قلعۀ تاریخی و مهم امامه که دیرینگی آن دست‌کم به اوایل دورۀ اسلامی می‌رسد، واقع است. شاخۀ شمال غربی باغ‌دره همان مناطقی را در بر دارد که پیش‌تر گفته شد، اما شاخۀ شمال شرقی آن از دامنۀ غربی کوه سای یا سیاه‌کو به گِل‌نو، قاطرراه، لارتنگه، چشمه‌پلک، کوه دو آبی، مراتع لاره، تا قلۀ پیرزن‌کلوم امتداد دارد.
در سمت جنوب شرقی روستای امامه که با روستای راحت‌آباد و کوه ورجین هم‌مرز است، مزارع و مناطقی به نامهای لت‌مون (لت‌هومن)، سرگُر، کوشک ورجین، قلۀ سیدکوه، چاله ورجین و کوه ورجین واقع شده است. مناطق و مزارع سمت غرب روستای امامه به نامهای بَشم (گردنه) دارکیا، کوشک کوهک، کوه دو برارک (کوه دو برادر کوچک)، گزندر، قلۀ اوشون‌کوه و کوه اورجین خوانده می‌شوند. در جنوب غربی روستای امامه، دره‌ای در سمت جنوب شرقی ـ شمال غربی وجود دارد که آبریز آن از شمال غربی (گردنۀ دارکیا) به جنوب شرقی (رودخانۀ امامه) است و به نام درۀ کهریز نامیده می‌شود.
مزارع و مراتع سمت شمال غربی روستای امامه به نامهای جوکوهانک، پشت کورک، کیل‌گاه (محل اجاق)، مهدی‌خانی، هزارلا، قلۀ درویش‌علی و مهرچال خوانده می‌شوند. نام مزارع و محلهای اطراف روستای امامه از گردنۀ دارکیا به سمت باغ‌دره عبارت است از: کورک، گَل قنات (قناتی در این محل که از گذشته وجود داشته، و همچنان فعال است؛ این قنات در عمق حدود 200 متری مظهر قنات به دو شاخه تقسیم می‌شود؛ شاخه‌ای به شمال شرقی و شاخۀ دیگر به شمال غربی یعنی کوه جوکوهانک یا جون کوهانک امتداد می‌یابد)، گول‌تاپوک، یونجه جارون، رینا، خِس‌گلی‌من (لانۀ خرس)، خاک‌سربابو (گورستان)، ریگنه‌گل، روآردم (کنار رودخانه)، دیم لو، حسین راه، چال زمین،
حسودآباد، لویی‌سر، لب تخت، لت هومن، و سول دارسی که به روستای راحت‌آباد ختم می‌شود.
امروزه روستای امامۀ بالا یک محلۀ یکپارچه است؛ اما در گذشته برای آن محلات مختلفی قائل بودند. نام محلات روستای امامۀ بالا در گذشته عبارت بود از: انیسی‌مَحْله، خان‌مَحْله، میان‌مَحْله، کیامَحْله، رجب‌مَحْله، محسن‌مَحْله و جوربال‌مَحْله که دارای حصار و برج‌وبارو بود و شکل و شمایل قلعه داشت. در سمت شمال غربی روستای امامۀ بالا باغ نسبتاً بزرگی وجود داشت که به نام باغ شازده (شاهزاده) نامیده می‌شد. سرایدار این باغ شخصی به نام حاج علی بابا انیسی بود. فاطمه‌سلطان یا همان انیس‌الدوله، همسر ناصرالدین شاه قاجار که اهل روستای امامۀ بالا بود، هرگاه به زادگاه خود می‌آمد، در این باغ اقامت می‌کرد. برادر انیس‌الدوله شخصی به نام حاج محمدحسن خان انیسی بود. وی مردی امین، درست‌کار و مورد وثوق اهالی بود که بیش از 40 قطعه زمین وقف کارهای دینی و عمومی کرد. از آثار باقی‌ماندۀ این باغ تاریخی دو درخت چنار کهن‌سال است که چون تنۀ آنها را یک‌بار قطع کرده‌اند، از هرکدام آنها 7 شاخۀ جدید روییده و هرکدام از این دو درخت که به فاصلۀ حدود 80 متر از یکدیگر، و در جهت شرقی ـ غربی واقع‌اند، 7 تنۀ ستبر دارند.
روستای امامۀ بالا از روستاهای بااهمیت و تاریخی رودبار قصران بود و قطعاً از دوران پیش از اسلام مورد توجه و محل اقامت اقوام مختلف بوده است. هرچند در سطح و پیرامون روستای امامه، تپه یا محوطۀ باستانی مشخصی تاکنون شناسایی نشده است، اما در تمام نقاط روستا، به‌خصوص در اماکنی که برای مقاصد مختلف نظیر حفر چاه، پی‌کَنی ساختمان، کاشتن تیر برق، احـداث جاده و جـز آنها زمیـن را کاویـده‌اند، شـواهد تاریخی ـ فرهنگی فراوانی نظیر بقایای معماری ساختمان، اجاق، تنور، خاکستر و قطعات بسیاری از سفالهای دوران تاریخی و به‌خصوص دورۀ اسلامی به دست آمده است. ازجمله قطعه‌ای سفالی با کتیبه‌ای به خط پهلوی که در 1380 ش یافت شده است.
بخش عمدۀ بافت معماری سنتی، کوچه‌ها و گذرها و ساختمانهای تـاریخی ـ فرهنگی، نظیـر مسجد، حمام، تکیه، حسینیه، چندین بارانداز و خانه‌های کهن امامۀ بالا تخریب و نوسازی شده‌اند و اثر قابل‌توجهی از آنها که قابلیت حفظ و نگهداری داشته باشد، باقی نمانده است؛ اما دست‌کم بقایای 5 خانۀ متعلق به دوران صفویه و 11 خانۀ متعلق به دورۀ قاجاریه تا به امروز (1390 ش) در آنجا باقی است؛ ولی به سبب آسیب‌دیدگی فراوان و تخریب بیش از نیمی از آنها هیچ‌کدام قابلیت ثبت در فهرست آثار ملی را ندارند. دو نمونه از این خانه‌ها دارای تمامی اجزاء خانه‌های ایرانی نظیر اندرونی، بیرونی، مطبخ، سه‌دری، پنج‌دری، آب‌انبار، هشتی ورودی و سردر با دروازه‌هایی با تزیینات متعلق به خود مانند کوبه‌های زنانه و مردانه و گل میخ‌اند.
مهم‌تـرین آثـار تـاریخی ـ فـرهنگی روستـای امـامه کـه از گذشته‌های دور باقی مانده است، قلعۀ امامه و بنای امامزاده شاهزاده حسین را می‌توان نام برد. قدمت قلعۀ امامه دست‌کم به اوایل دورۀ اسلامی بازمی‌گردد، اما دوران رونق و شکوفایی آن هم‌زمان با حکومت سلجوقیان بود. در این دوره، قلعۀ امامه در اختیار فرقۀ اسماعیلیه بود و از پایگاههای مهم آنها در منطقه به شمار می‌رفت. این اثر ارزشمند تاریخی به شمارۀ 972‘ 3 در تاریخ 10/ 7/ 1380 ش در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
بنای امامزاده شاهزاده حسین امامۀ بالا از آثار متعلق به سده‌های 8- 9 ق است. در زیارت‌نامه‌ای که در قابی فلزی در داخل امامزاده شاهزاده حسین نصب شده، شجرۀ امامزاده را این‌گونه معرفی می‌کند: «شاهزاده حسین ملقب به میرعلی بن شمس‌الدین بن علی بن محمد بن هادی بن مهدی بن نوروز بن محسن بن امام موسی بن جعفر الکاظم». این اثر مهم تاریخی نیز به شمارۀ 393‘10 در مهرماه 1380 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
در 1343 ش شخصی به نام حاج محمود خان انیسی که از اهالی روستای امامۀ بالا بود و مدتی ریاست آموزش و پرورش شهر تهران را برعهده داشت، 3 بنای مهم وقفی در روستای امامه احداث کرد که همچنان دایر است و اهالی از آن استفاده می‌کنند؛ حمام، غسال‌خانه و درمانگاهی که آن را به نام دخترش ویدا انیسی نام‌گذاری نمود.
امامۀ بالا در شرایط فعلی (1390 ش) در تابستان بیش از 300، و در زمستان حدود 60 خانوار جمعیت دارد. نام خانوادگی اهالی این روستا به ترتیب اصالت و بومی بودن و کثرت جمعیت، کیایی، بابایی، انیسی، انیسی‌زاده، انیسی‌پور، علی عسگری، درزی و میان‌محله‌ای است. طایفۀ میان‌محله‌ایها در چند سال اخیر نام خانوادگی خود را به فرزین، فرزین‌جا، فاضل، امام‌خو و بهنام‌فر تغییر داده‌اند. شماری از طایفۀ کیاییها نیز نام خانوادگی خود را به پورزاد برگردانده‌اند.
شغل سابق بیشتر مردم روستای امامۀ بالا کشاورزی و دامداری بود. وجود اراضی وسیع و حاصلخیز، مراتع سرسبز و پرعلف و گسترده و منابع کافی آب در این روستا موجب رونق کشاورزی شده بود. امروزه دیگر در روستا خبری از کشاورزی آبی یـا دیم و دامداری نیست. شمـار کمی از افـراد ــ که بیشتر پیـرمردان و پیـرزنان هستند و در روستا ساکن‌اند ــ به حرفۀ باغداری مشغول‌اند و بیشتر محصولات آنها گیلاس، آلبالو و گردو ست که بخشی از محصول گیلاس و آلبالو را به بازار شهرهای پیرامون عرضه می‌کنند. بیشتر جوانهای امامۀ بالا به تهران مهاجرت کرده‌اند و به مشاغل دولتی و برخی نیز به صنعت آبکاری و نیز پیمانکاریهای ساختمانی روی آورده‌اند.
آب مورد نیاز کشاورزی روستای امامه از رودخانۀ کوچک و گاه فصلی باغ تنگه تأمین می‌شود. آب آشامیدنی اهالی روستای امامه نیز از چشمه‌ای به نام پیرحمزه تأمین می‌شود که در داخل باغ تنگه از زمین می‌جوشد و برای اهالی دارای قداست است و در گذشته برای آن نذر و نیاز می‌کردند و هر سال چندین‌بار کنارش جمع می‌شدند و آش نذری می‌پختند. امروزه آن آب با سیستم لوله‌کشی به روستا منتقل می‌شود. روستای امامه دارای یک باب مدرسۀ ابتدایی و یک باب مدرسۀ راهنمایی است که هر دو آنها به صورت مختلط (دخترانه و پسرانه با هم) اداره می‌شوند. خانۀ بهداشت امامه فعال است و افزون بر مردم امامۀ بالا، به اهالی امامۀ پایین و راحت‌آباد نیز خدمات ارائه می‌کند. مردم روستای امامه افرادی صمیمی، خون‌گرم و مذهبی‌اند و به اجرای احکام دینی توجه بسیار دارند. اهالی این روستا در جریان 8 سال دفاع مقدس، 53 تن شهید به انقلاب اسلامی و ایران عزیز تقدیم کرده‌اند. برخی از خانواده‌ها مانند میان‌محله‌ای و بابایی نیز دو شهید در راه اسلام داده‌اند.

امامۀ پایین

امامۀ پایین در غرب مسیل رودخانۀ امامه و جبهۀ شمال غربی کوه ورجین و در جنوب امامۀ بالا واقع است. در گذشته راه دسترسی به روستای امامۀ پایین از مجاورت دره‌ای به نام کهریز عبور می‌کرد که در جنوب دشت امامه در جهت شمال غربی به جنوب شرقی آبریز آن بود و به رودخانۀ امامه می‌پیوست. نام مناطق مختلف این راه از شمال غربی به جنوب شرقی شامل گردنۀ (بشم) دارکیا، تج (محلی که در آن به‌تازگی زمین فوتبال، باشگاه ورزشی و گورستان جدید ده احداث شده است)، سرچری، لَش مرده‌شور، پشت خونه و چراغ دره سیو (سیو = اِسیو = آسیاب) بود. در اوایل دهۀ 1380 ش که ضرورت احداث جادۀ ماشین‌رو برای دسترسی به روستا بیش از هر زمان احساس شد، مسئولان برای اجتناب از تخریب باغها و کشتزارها جادۀ قدیم را به حال خود رها کرده و به جای آن دامنۀ شمالی ارتفاعات جنوبی روستا را برای احداث راه انتخاب کردند.
نام مناطق مختلف طول مسیر این راه که حدود 300‘1 متر است عبارت‌اند از: گردنۀ دارکیا، شمسی خال، خرتیزه، امامزاده نور، سرایستگاه و چراغ دره سیو. در محل چراغ دره سیو تمامی آبریز دشت امامه و رودخانۀ امامه به یکدیگر متصل و وارد تنگه‌ای باریک می‌شوند و سپس به سوی جنوب و روستای کلوگان و رودخانۀ جاجرود امتداد می‌یابند. در این محل آسیابی وجود داشت که امروزه از بنای آن اثری بر جای نمانده است. برخی از اهالی امامۀ پایین می‌گویند سبب نام‌گذاری چراغ دره سیو آن است که در قدیم آسیابان این آسیاب برای آنکه مشتریانش در شبها راه را گم نکنند، پیوسته چراغ روشنی را بر سردر آسیاب آویزان می‌کرد، به همین سبب آنجا را چراغ دره سیو می‌گفتند.
روستای امامۀ پایین در گذشته دارای محلاتی بود و هر محله به طایفۀ خاصی تعلق داشت. نام محله‌های روستای امامۀ پایین، اینها بود: زینلی مَحْله، امینایی محله، محسن محله، حیدری محله، اسکندری محله و همیشه‌بهاری محله. امامۀ پایین در حال حاضر (1390 ش) در تابستان حدود 150، و در زمستان کمتر از 10 خانوار جمعیت دارد. نام خانوادگی اهالی این روستا به ترتیب بومی بودن و کثرت آنها حیدری، همیشه بهار، عبدالعلی، زینلی، بیسادی، اسکندری، حاجی علی، ذوالفقاری، نصیری، امینایی و افراسیابی است. یکی از خانواده‌های طایفۀ افراسیابی در جریان 8 سال دفاع مقدس، 5 شهید به نامهای ابراهیم، اسماعیل، جواد، امیر و رضا و دو نفر جانباز تقدیم ایران اسلامی نموده‌اند.
روستای امامۀ پایین مانند امامۀ بالا دارای قدمت تـاریخی طـولانی است، امـا تمـامی آثـار تـاریخـی ـ فرهنگی روستـا که می‌توانستند به عنوان اسنادی غیرقابل انکار قدمت روستا را بیان کنند، در دهه‌های 1350-1380 ش، تخریب و بازسازی شده‌اند. از جمله بنای کهن امامزاده نور که در فاصلۀ 200 متری جنوب روستا واقع است. این بنا در سالهای دهۀ 1380 ش کاملاً تخریب و نوسازی شده است. پیش از نوسازی بنای امامزاده نور، برخی شواهد فرهنگی متعلق به سده‌های 8 تا 9 ق در اطراف این امامزاده قابل مشاهده بود. بنابر متن زیارت‌نامه‌ای که در قابی فلزی داخل بنای نوساز امامزاده نور نصب شده، شجرۀ امامزاده این‌گونه آمده است: «السلام علیک یا نورالله بن عبدالله بن قاسم بن شمس‌الدین بن علی بن یوسف بن محمد بن عباس بن علی بن مهدی بن نورالله بن محسن بن حضرت موسى کاظم علیه‌السلام».