آب بخش کن

نویسنده (ها) : سارا طباطبایی

آخرین بروز رسانی : چهارشنبه 3 خرداد 1402

آب‌بخش‌کن \āb-baxš-kon\، یا آب‌پخش‌کن، آب‌بخشان، آبهنه، محل آفتابی‌شدن یکی از قدیمی‌ترین قناتهای تهران و نیز نام محله‌ای فرعی در شمال غربی محلۀ سنگلج که این مظهر قنات در آن واقع بوده است.
در اسناد مربوط به دورۀ محمد شاه قاجار و صدراعظم او حاجی میرزا آقاسی، از این محل با نام آبهنه یاد شده است که محله‌ای مسکونی دارای حمام، یخچال، تکیه و بازارچه بوده است. نام آبهنه تا اواخر دورۀ ناصری، همچنان برای نامیدن این محله کاربرد داشته است؛ برای نمونه، در برخی اسناد، همچون مجموعۀ اسناد برجای‌مانده از شیخ فضل‌الله نوری، از دو نام آبهنه و آب‌بخشان برای این محله استفاده شده است (نک‌ : اسناد ... ، 1/ 32؛ ستوده، 41، 43؛ کتابچه ... ، 103). در نقشه‌های «کرشیش» و «نجم‌الدوله» از تهران، راسته‌بازاری با نام «آب‌بخش‌کن» جانمایی شده که از شرق به غرب امتداد داشته است. در «نقشۀ کرشیش»، این راسته‌بازار از کوچه‌ای با امتداد شمال به جنوب که نام آن ذکر نشده است، در جانب شرق آغاز، و تا تقاطع کوچۀ دباغ‌خانه ادامه دارد (نک‌ : اطلس ... ، 44-45). در «نقشۀ نجم‌الدوله»، امتـداد این راسته‌بازار از تقاطع کوچۀ دباغ‌خانه به جانب غرب، کوچۀ آب‌بخش‌کن نام دارد. همچنین در این نقشه، در حدود تقاطع کوچۀ آب‌بخش‌کن با کوچۀ دباغ‌خانه، تکیۀ آب‌بخش‌کن و مسجدی با نام میرزا ‌زکی در محل تلاقی کوچۀ قوام‌الدوله با راسته‌بازار آب‌بخش‌کن، جـانمایی شده است (نک‌ : همان، 79). از این مسجد در «نقشۀ کرشیش» با نام مدرسۀ میرزا‌ زکی یاد شده است (نک‌ : همان، 45).
این محل در منتها‌الیه شمال غربی تهران درون حصار شاه‌تهماسبی جای داشته است.
آب‌بخش‌کن محل توزیع آب قناتی بوده است که بعدها با نام سنگلج شناخته شده است؛ بنابر نظر برخی پژوهشگران، نام محلۀ سنگلج ریشه در نام آب‌بخش‌کن دارد و سنگلج دراصل «سنگ‌رج» بوده است که در آنجا با رج‌بندی سنگ به تقسیم و توزیع آب مبادرت می‌کرده‌اند (نک‌ : مصطفوی، 2). اما برخی دیگر نـام سنگلج را مرکب از دو واژۀ سنگ و لَنج دانسته‌اند. بخش دوم این نام در بعضی از گویشهای زبان فارسی به معنای درجه و اندازه‌گیری است و از نام سنگلج معنای توزیع و اندازه‌گیری آب فهمیده می‌شود (نک‌ : بـاستانی، 72-73). برپایۀ نخستین نقشه‌های تهران که ناسکوف در زمان فتحعلی شاه و برزین در عهد محمد شاه قاجار ترسیم کرده‌اند، نواحی وسیعی از شمال غربی و غرب تا جنوب غربی تهران، درون حصار شاه‌تهماسبی، پوشیده از باغ و زمینهـای کشـاورزی بوده است (نک‌ : اطلس، 19، 32). به گمان قوی وجود این‌همه باغ و کشتزار در این منطقه از تهرانِ آن روزگار، وابسته به آبی بوده که از محل آب‌بخش‌کن منشعب گشته، و آن مناطق را آبیاری می‌کرده است. افزون‌بر‌آن در نقشه‌های «کرشیش» و «نجم‌الدوله» از تهران که در زمان ناصرالدین شاه قاجار ترسیم شده‌اند، از محله‌ای با نام دباغ‌خانه یاد شده که در جنوب محل آب‌بخش‌کن جـای داشته است (نک‌ : همـان، 45، 79). در گذشته دباغ‌خانه‌ها را، به‌سبب بوی نامطبوع، در پایین‌ترین و دورترین نقطۀ شهر قرار می‌دادند و از فاضلاب آن تنها برای آبیاری باغها و مزارع استفاده می‌کردند (معتمدی، 543). حیات این باغها و کشتزارها و دباغ‌خانه وابسته به آبی بوده که در محل آب‌بخش‌کن در شبکه‌ای از جویبارها جریان می‌یافته است.
آب‌بخش‌کن مظهر قنات سنگلج به‌عنوان یکی از منابع اصلی تأمین آب تهران، چنان اهمیتی داشته است که شاه تهماسب صفوی به هنگام کشیدن بارو بر گرد تهران، با توجه به آنکه این محل فاصلۀ قابل توجهی با بافت مسکونی شهر تهران در آن زمان داشته، وسعت بارو را به اندازه‌ای بزرگ در نظر گرفته بود که آب‌بخش‌کن درون حصار جای گیرد. این کار ازآن‌رو بود تا به هنگام جنگ و حملۀ احتمالی دشمن، کشتزارها و منابع آب تهران از ویرانی و آسیب در امان باشند؛ زیرا با بسته‌شدن این منابع یا تغییر مسیر آنها، شهر دچار بی‌آبی و درنهایت موجب سقوط تهران می‌شد (همو، 28).
در «نقشۀ کرشیش»، در منتها‌الیه غرب بازارچۀ آب‌بخش‌کن واقع در شمال غربی محلۀ سنگلج، محلی با نام سرِ‌ آب‌بخش‌کن جانمـایی شده که محل آفتـابی‌شدن قنـات آب‌بخش‌کن یا سنگلج بوده است (نک‌ : اطلس، 45). با تطبیق این محل در «نقشۀ کرشیش» و وضعیت کنونی خیابانها و فضاهای شهری تهران، درمی‌یابیم که مظهر این قنات در محوطۀ کنونی پارک شهر قرار داشته است؛ اما گویا بعدها در سالهای پایانی سلطنت رضا شاه با تخریب این بخش از محلۀ سنگلج و احداث پارک شهر در اوایل دهۀ 1320 ش، مظهر آن به خیابان بهشت در ضلع جنوبی پارک شهر منتقل شده است.
به‌سبب آنکه محوریت مقاله به آب‌بخش‌کن و نقش مهم آن در شکل‌گیری بافت مسکونی این محدوده بازمی‌گردد، مسیر قنات را در جهت مظهر تا مادرچاه پی می‌گیریم. مجرای قنات سنگلج از محل مظهر به طرف شمال است و از داخل پارک شهر در عمق حدود 2-4متری می‌گذرد و در گذر تقی‌خان از شرق فروشگاه فرهنگیان کنونی و از غرب پایانۀ اتوبوس‌رانی فیاض‌بخش گذر کرده، وارد خیابان سی تیر کنونی (قوام‌السلطنۀ سابق) می‌گردد. در این قسمت به‌سبب برخورد به سازۀ سه‌راهی خط دوی متروی تهران، مسیر قدیمی آن با کمی انحراف، به سمت غرب هدایت شده است. مجرای قنات پس از عبور از غرب ساختمان موزۀ ایران باستان در تقاطع خیابان سرهنگ سخایی، متمایل به غرب می‌گردد و پس از گذر از زیر محوطۀ بیمارستان شرکت نفت، خیابان حافظ را در جایی روبه‌روی بیمارستان الوند قطع می‌کند و آنگاه از محوطۀ بیمارستان الوند به طرف شمال ادامۀ مسیر می‌دهد و در محلی که کوره یا مجرا، خیابان جمهوری را در تقاطع کوچۀ لاله قطع می‌کند، میلۀ چاهی وجود دارد. مسیر قنات همچنان به سمت شمال ادامه دارد و از جنوب محوطۀ تالار رودکی می‌گذرد و در زیر هتل رودکی میلۀ دیگری وجود دارد. پس از گذر از زیر پارک دانشجو و تئاتر شهر، خیابان انقلاب را در چهارراه ولیعصر قطع می‌کند و در پیاده‌رو غربی خیابان ولیعصر به طرف شمال ادامۀ مسیر می‌دهد. پس از چهارراه طالقانی (تخت‌جمشید سابق) از زیر ساختمانهای غرب خیابان گذر کرده، به طرف شمال غرب ادامۀ مسیر می‌دهد و از بلوار کشاورز در حدود 100متری غرب خیابان سهیل می‌گذرد و پس از عبور از زیر بیمارستان پارس، خیابان دهکده (میکدۀ سابق) را اریب قطع می‌کند و میلۀ چاهی در محل فروشگاه تعاونی سازمان آب دارد که در حال حاضر مدفون است. این میلۀ چاه حدود 70 متر عمق دارد. مجرای قنات پس از گذر از پارکینگ سازمان آب، خیابان حجاب را قطع کرده، وارد پارک لاله می‌شود؛ مادرچاه قنات سنگلج به ژرفای حدود 75 متر در این محل جای دارد که در حال حاضر مدفون است. طول کل مسیر این قنات حدود 500‘6 متر ثبت شده است (مالکی، 89).
این قنات در گذشته 3 سنگ (ح 40 لیتر در ثانیه) (کیهان، 2/ 323)، و در اندازه‌گیری 1356 ش، برابر با 150 لیتر در ثانیه آبدهی داشته است. آبدهی قنات سنگلج در اندازه‌گیری 1375 ش، به 10 لیتر در ثانیه کاهش یافته بود و در حال حاضر به‌علت آب‌بندبودن در چندین نقطه، مظهر آن خشک می‌باشد (مالکی، 90). آبِ قناتِ سنگلج به‌سبب گذر از لایه‌های رسی، مرغوبیت چندانی نداشته، و در زمان قاجاریه نیز آب آن به بدی شهرت داشته است و در وصف بدی آن شعرهایی نیز سروده شده بود (همانجا؛ نیز نک‌ : باستانی، 65- 69).

مآخذ

اسناد موقوفات بلوک غار و فشاپویه از آغاز تا پایان دورۀ ناصری، به کوشش سعید حاجی‌عباسی و امید رضـایی، قم، 1387 ش؛ اطلس تهران قدیم؛ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، «از آب‌گیر سنگلج تا بادگیر شهریار»، سعی مشکور، به کوشش سعید میرمحمدصادق، تهران، 1374 ش؛ ستوده، منوچهر، «وقف‌نامۀ میرزا محمد یوسفی اشرفی»، وقف میراث جاویدان، تهران، 1376 ش، شم‌ ‌18؛ کتابچۀ قبالجات خزانۀ مبارکه، املاک حاجی میرزا آقاسی، خـالصجـات و موقوفـات دیوان اعلى، به کوشش بهمـن بیـانی و منصوره اتحادیه، تهران، 1387 ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311 ش؛ مالکی، احمد، قنات در ایران (مطالعۀ موردی قنات در تهران)، تهران، 1380 ش؛ مصطفوی، کاظم، «نوشته‌های تاریخی در آثار متبرکۀ تهران قدیم و خارج شهر»، اطلاعـات مـاهـانه، تهـران، 1348 ش، شم‌ 46؛ معتمدی، محسـن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش.

سارا طباطبایی