آزمایش بانوان، انجمن

نویسنده (ها) : شقایق فتحعلی زاده

آخرین بروز رسانی : جمعه 5 خرداد 1402

آزمایش بانوان، انجمن \anjoman-e āzmāyeš-e bānovān\، انجمنـی اجتمـاعی ـ سیـاسی و تـربیتی بـه مدیریت صدیقه دولت‌آبادی در تهران (1300 تا 1303 ش).
صدیقه دولت‌آبادی، از پیش‌گامان جنبشهای اجتماعی زنان ایران، فرزند خاتمه‌بیگم و حاج میرزا هادی دولت‌آبادی و نوادۀ آخوند ملا علی مجتهد حکیم نوری بود (دژم، 158- 159). وی به سال 1299 ق/ 1882 م، در اصفهان در خانواده‌ای اهل علم زاده شد. تحصیلات مقدماتی خود را نزد شیخ محمد رفیع عطاری در تهران آغاز کرد و سپس نزد معلمان دارالفنون به تکمیل تحصیلات خود پرداخت. او در 15سالگی با پزشک خانوادگی خود، اعتضادالحکما ازدواج کرد، اما یک سال بعد طلاق گرفت (همو، 159؛ پیرنیا، 68؛ بامداد، 50-51).
صدیقه دولت‌آبادی که از فعالان نهضت مشروطه و جنبش زنان بود، در 1328 ق/ 1910 م در کنار آغابیگم، دختر شیخ ‌هـادی نجم‌آبـادی (نک‌ : ه‌ د، آقـا شیـخ هـادی نجم‌آبـادی)، «انجمن مخدرات وطن» (ه‌ م) را در تهـران بنیـاد نهاد (فتحی، 71؛ آفاری، 245). صدیقه دولت‌آبادی در 1335 ق/ 1917 م، به اصفهان بازگشت و نخستین دبستان دخترانۀ این شهر با نام مکتب‌خانۀ شرعیات را گشود (ناهید، 111؛ رنجبر، 59-60) و در 1336 ق انجمنی را با نام «شرکت خواتین اصفهان» تأسیس کرد (وطن‌دوست، 17- 18؛ ناهید، همانجا؛ رنجبر، 60). او هم‌زمان با این فعالیتها، دبستانی به نام «ام‌المدارس» برای دختران بی‌بضاعت بر پا ساخت (دولت‌آبادی، 6). همچنین نخستین نشریۀ بانوان به نام زبان زنان را در 1337 ق/ 1919 م در اصفهان منتشر کرد (خسروپناه، 236). اما این نشریه به‌سبب درج مقاله‌ای با عنوان «مجلس عالی بادگیر» که در آن به انتقاد از سیاستهای دولت پرداخته بود، به دستور مستقیم سپهسالار تنکابنی، نخست‌وزیر وقت، توقیف گردید (دایرةالمعارف ... ، 2/ 496).
دولت‌آبادی در 1300 ش/ 1921 م، به تهران آمد (پیرنیا، همانجا) و چون فضای سیاسی را مناسب دید، بار دیگر نشریۀ زبان زنان را منتشر کرد. وی در همان سال، انجمنی با نام «انجمن آزمایش بانوان» در تهران پایه‌گذاری، و فعالانه در جنبشی برضد استفاده از کالاهای خارجی شرکت کرد (دولت‌آبادی، همانجا؛ ناهید، 112؛ پیرنیا، همانجا). مرام‌نامۀ این انجمن، بیشتر بر نداشتن وابستگی به بیگانگان و آشناساختن زنان با حقوق اجتماعی‌شان از راه سوادآموزی تأکید داشت (رنجبر، همانجا).
اعضای اولیۀ انجمن عبارت بودند از: صدیقه دولت‌آبادی، درةالمعالی، افسر‌الملوک آریانی، بانو صبا (همسر مدیر روزنامۀ ستاره)، زهرا اسکندری بیات، بانو درخشنده و بانو عزیزی (فتحی، 81)؛ در پی تأسیس این انجمن، زنـانی که در نهضت مشروطه فعـال بودند (نک‌ : ملک‌زاده، 2/ 61-63)، در جنبش تحریم منسوجات وارداتی اروپایی شرکت کردند. اعضای این انجمن اعتقاد داشتند استفـاده از منسوجات داخلی، ایران را از وابستگی‌اش به تاجران و تولیدکنندگان اروپایی آزاد می‌سازد. فعالیت انجمن با سفر صدیقه دولت‌آبادی به اروپا در 1302 ش کم‌رنگ شد و اهداف این انجمن در انجمنهای دیگر اشاعه یافت؛ به گونه‌ای که یکی از خواسته‌های اصلی «جمعیت نسوان وطن‌خواه» به مدیریت محترم اسکندری، ترویج پارچه‌های وطنی بود.

مآخذ

آفاری، ژانت، انقلاب مشروطۀ ایران، ترجمۀ رضا رضایی، تهران، 1379 ش؛ بامداد، بدرالملوک، زن ایرانی، از انقلاب مشـروطه تـا انقلاب سفیـد، تهران، 1347 ش؛ پیرنیـا، منصـوره، سالارزنان ایران، مریلند، 1374 ش؛ خسروپناه، محمدحسین، هدفها و مبارزۀ زن ایرانی، از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی، تهران، 1381 ش؛ دایرةالمعارف زن ایرانی، تهران، 1382 ش؛ دژم، عذرا، اولین زنان، تهران، 1384 ش؛ دولت‌آبادی، صدیقه، نامه‌ها، نوشته‌ها و یادها، نیویورک، 1377 ش؛ رنجبر عمرانی، حمیرا، سازمان زنان ایران، تهران، 1385 ش؛ فتحی، مریم، کانون بانوان با رویکردی به ریشه‌های تاریخی حرکتهای زنـان در ایران، تهران، 1383 ش؛ ملک‌زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطۀ ایران، تهران، 1371 ش؛ ناهید، عبدالحسین، زنان ایران در جنبش مشروطه، تبریز، 1360 ش؛ وطن‌دوست، غلامرضا، زن ایرانی در نشریات مشروطه، تهران، 1385 ش.

شقایق فتحعلی‌زاده