آزموده، اسکندر

نویسنده (ها) : حسن موسوی زاده

آخرین بروز رسانی : جمعه 5 خرداد 1402

آزموده \āzmūde\، اسکندر (1291-1377 ش/ 1912- 1998 م)، سپهبد و از عاملان کودتای 28 مرداد 1332.

اسکندر فرزند محمود در تهران زاده شد. او همانند برادر بزرگ خود، امیرحسین آزموده، به نظامیگری پرداخت. او نخست، تحصیلات خود را در مدرسۀ متوسطۀ نظام آغاز کرد و سپس در دانشکدۀ افسری ادامه داد و در 1312 ش، وارد ارتش شد (معزی، «تـیـمـسـار ... »، مؤسسه ... ، بش‌ ). در 1324 ش، به‌عنوان سروان پیادۀ گردان یکم هنگ‌ ششم، به‌منظور مقابله با نیروهای فرقۀ دموکرات به آذربایجان گسیل شد («اسامی ... »، 162).
آنچه در دوران نظامیگری آزموده قابل توجه است، اقدامات او در دوران کودتای نافرجام 25 مرداد و کودتای موفق 28 مرداد 1332 برضد دولت محمد مصدق، نخست‌وزیر وقت است (معزی، «تیمسار ... »، کلبه ... ، بش‌ ).
آزموده در مرداد همان سال در جریان شکل‌گیری توطئۀ براندازی دولت محمد مصدق، به‌عنوان سرهنگ‌دوم پیاده و فرمانده هنگ پهلوی، دعوت سرهنگ نصیری را برای شرکت در کودتا برضد دولت پذیرفت (نجاتی، 392). او از طریق نصیری با عوامل کودتا ارتباط برقرار کرد و در دیداری با زاهدی، قول وفاداری و همکاری داد (تربتی، 17). از اقدامات او می‌توان به تشکیل نشستهای شبانه برای توجیه افسران و ترغیب آنان به حضور در کودتا اشاره کرد (خسروپناه، 165). آزموده در این عملیات به گروه خود چند مأموریت واگذار کرد که از جملۀ آنها می‌توان به دستگیری سرهنگ ممتاز، فرمانده هنگ جمشیدآباد و مأمور حفاظت از منزل محمد مصدق؛ استقرار بخشی از نیروهای خود در نزدیکی منزل محمد مصدق برای درهم‌شکستن مقاومت احتمالی نگهبانان منزل وی؛ دستگیری سرتیپ ریاحی، رئیس ستاد ارتش؛ و قطع ارتباط مرکز مخابرات بازار اشاره کرد (همو، 166).
در شب 24 مرداد 1332 سرهنگ‌دوم آزموده دستور اجرای عملیات را صادر کرد (همو، 167) و خود او نیز پس از آنکه متوجه شد عملیات قطع ارتباط مرکز مخابرات هنوز انجام نگرفته است، در نیمه‌شب همراه با دو کامیون سرباز به مرکز تلفن بازار رفت و به زور اسلحه، متصدی مرکز را مجبور به قطع ارتباط کرد. او سپس به‌منظور ادامۀ عملیات از مرکز مخابرات به‌سوی خیابان کاخ (فلسطین کنونی) بازگشت؛ اما در ادامه از شکست عملیات کودتا آگاه شد و در بامداد 25 مرداد دوباره به مرکز مخابرات بازار مراجعت، و دستور وصل مجدد مخابرات را صادر کرد (الموتی، 7/ 49). سرهنگ‌دوم آزموده برای آنکه مانند دیگر عاملان کودتا دستگیر نشود، به فرمانداری بازگشت و تقاضای کارت عبورومرور کرد؛ امـا ازسوی ستاد ارتش دستور بازداشت وی صادر، و بازجویی از او آغاز شد (نجاتی، 521، 599؛ سفری، 1/ 823).
پس از کودتای موفقیت‌آمیز 28 مرداد 1332، افسران دستگیرشده آزاد شدند. آزموده نیز یک روز پس از پیروزی عاملان کودتا در 29 مرداد، از زندان آزاد شد، سپس فرماندهی تیپ یکم کوهستانی و تیپ یکم زرهی را بر عهده گرفت و به دستگیری افسران وفادار به دولت دکتر مصدق پرداخـت (معزی، «تیمسـار»، مؤسسه، بش‌ ). در روز ورود محمدرضا شاه پهلوی به کشور، افسران عامل در کودتای 28 مرداد همگی ترفیع درجه یافتند و اسکندر آزموده نیز به درجۀ سرهنگی ارتقا یافت (خسروپناه، 255)؛ درضمن نشان درجۀ ‌یک رستاخیز را دریافت کرد و سپس به فرماندهی تیپ و پادگان عشرت‌آباد گمارده شد. او همچنین به عضویت در کمیسیون مخصوص رسیدگی به وضع افسران در کودتای 28 مرداد درآمد. وظیفۀ این کمیسیون، شناسایی افسران همراه با کودتا و تقاضای ترفیع آنان بود. پس از کودتا و دستگیری دکتر مصدق، وظیفۀ حفاظت از وی در سلطنت‌آباد بر عهدۀ سرهنگ آزموده، فرمانده هنگ پهلوی گذاشته شد (معزی، همانجا).
آزموده در 1336 ش برای تکمیل دانش نظامی خود به انگلستان رفت و دورۀ تاکتیک نظامی را در آن کشور گذراند. او در همان سال در نامه‌ای به اردشیر زاهدی، نـاخرسندی خود را از ترفیع‌نیافتن خود بـه درجۀ بـالاتر اعلام کرد و از وی خواست نزد شاه دراین‌باره وساطت کند. آزمـوده سپس دورۀ موشک را در آمریکا به پایان رساند و پس از آن به ایران بازگشت (همانجا؛ فرهنگ ... ، 1/ 150؛ «مشاهیر ... »، 64) و با درجۀ سرلشکری به فرماندهی لشکر آذربایجان و سپس فارس منصوب شد. در خرداد 1342، او که فرمانده لشکر آذربایجان بود، با اجرای «طرح شیر» و آماده‌باش همۀ نیروها، از هر حرکتی در تبریز جلوگیری، و به‌سبب آن تقدیرنامه‌ای نیز دریافت کرد (الموتی، 11/ 473-474).
سرلشکر آزموده در 1344 ش، به فرماندهی لجستیکی نیروی زمینی منصوب شد و چندی بعد، به سپهبدی و آجودان لشکری شاه ارتقا یافت. آزموده پس از بازنشستگی در 1347 ش ازسوی جمشید آموزگار، وزیر دارایی دولت هویدا، که از خویشاوندان نزدیک وی بود، به معاونت وزارت دارایی و سرپرستی کل گمرک منصوب شد و تا 1353 ش در این سمت بود. او از دی 1353 تا 1356 استاندار آذربایجان شرقی بود. با آغاز جنبشهای انقلاب اسلامی، مردم تبریز در 29 بهمن 1356، تظاهراتی در مخالفت با حکومت پهلوی و یادبود چهلمین روز شهادت شهدای قم برگزار کردند؛ اما این حرکت ازطرف آزموده سرکوب شد و تنی چند از مردم تبریز در درگیری با نیروهای دولتی کشته و مجروح شدند؛ آزموده در شهر حکومت نظامی برقرار کرد، اما آرامش به شهر بازنگشت؛ ازاین‌رو، شاه به‌سبب خاموش‌کردن شعله‌های نارضایتی و آرام‌کردن مردم تبریز، آزموده را از استانداری برکنار کرد و سپس او را به تهران فراخواند. سپهبد اسکندر آزموده پس از برکناری از استانداری آذربایجان شرقی بی‌درنگ به انگلستان رفت و در 1377 ش در همان کشور درگذشت ( فرهنگ، همانجا؛ انقلاب ... ، 3/ 20-21، 28- 29؛ معزی، «تیمسار»، مؤسسه، بش‌ ).
آزموده در ارتش به مقامهای بسیاری دست یافت که
معاونت فرماندهی کل ارتش، معاونت اتاشۀ نظامی ایران در انگلستان، فرماندهی ارتش در فارس و آذربایجان، ریاست ادارۀ تدارکات ارتش، و قائم‌مقام فرمانده نیروی زمینی ارتش شاهنشاهی از آن جمله‌اند (همو، «تیمسار»، کلبـه، بش‌ ). او در دوران خدمـت در ارتـش، نشـانهـا و مدالهای متعددی دریافت کرد، ازجمله نشان درجۀ یک کوشش، نشان عالی درجۀ دو، و نشان عالی درجۀ یک خدمت ( فرهنگ، 1/ 150). او همچنین در 1354 ش، به عضویت هیئت مشـاور انجمن اخوت، از مجامع خانقاهی، درآمد (همایونی، 337).

مآخذ

«اسامی و مشاغل افسران ستونهای اعزامی به آذربایجان»، دومین سالنامۀ دنیا، تهران، 1325 ش؛ الموتی، مصطفى، ایران در عصر پهلوی، لندن، 1369 ش، ج 7، 1370 ش، ج 11؛ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، 1377 ش؛ تربتی سنجابی، محمود، کودتاسازان، تهران، 1376 ش؛ خسروپناه، محمدحسین، سازمان افسران حزب تودۀ ایران (1323-1333 ش)، تهران، 1377 ش؛ سفری، محمدعلی، قلم و سیاست از شهریور 1320 تا 28 مرداد 1332، تهران، 1371 ش؛ فرهنگ ناموران معاصر ایران، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1381 ش؛ معزی، فاطمه، «تیمسار سپهبد اسکندر آزمـوده»، موسسۀ مطالعـات تـاریخ معـاصر ایـران (مل‌ )؛ همـو، «تیمسـار سپهبد اسکندر آزمـوده»، کلبۀ ایرانـی (مل‌ )؛ نجـاتی، غلامرضـا، جنبش ملی‌شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد 1332، تهران، 1366 ش؛ همایونی، مسعود، تاریخ سلسله‌های طریقۀ نعمت‌اللٰهیه در ایران، تهران، 1358 ش؛ نیز:

Iichs, www. iichs. org / index. asp?id=153 &doc-cat=7; Iran Who’s Who 1972, Tehran, 2008; Persiankolbe, www.persiankolbe.ir/ thread3954.html.
حسن موسوی‌زاده