آقا سید اسماعیل، گذار حمام

نویسنده (ها) : امیرحسین مرادخانی

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 9 خرداد 1402

آقا سید اسماعیل، گذار حمام \gozār-e hammām-e āqā seyyed esmāʾīl\، گذاری واقع در محدودۀ شمالی تابع محلۀ بازار در تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافۀ ناصری که در 1309 ق به چاپ رسیده است، گذار حمام آقا سید اسماعیل بـا امتدادی شرقی ـ غربی، حدفاصل جنوب محلۀ چاله‌سیلابی و شمال محلۀ بیرون دروازه‌نو، در محدودۀ کوچه‌هـای بیرون دروازه‌نو جـانمـایی شـده اسـت (نک‌ : اطلس ... ، 90-91).
در این نقشه، طرف شرق گذار حمام آقا سید اسماعیل از جایی آغاز می‌شود که محدودۀ محلۀ سر قبر آقا توسط کوچۀ سر قبرستان به پایان می‌رسد و گذار حمام آقا سید اسماعیل از انتهای این کوچه به طرف غرب آغاز می‌شود. در ابتدای این گذار تا اواخر آن، راسته‌بازاری امتداد دارد. از ضلع جنوبی این گذار و راسته‌بازار واقع در آن، کوچه‌ای بن‌بست به سمت جنوب ترسیم شده است و در فاصلۀ اندکی از آن در ضلع جنوبی گذار در نبش کوچۀ بن‌بست بعدی که شاخۀ فرعی راسته‌بازار تا اوایل آن راه یافته، کوچه پهن‌تر شده است که بی‌شباهت به میدانگاه نیست. در این محل کوچه‌ای باریک به جانب شمال ترسیم شده است که تا محلۀ چاله‌سیلابی امتداد دارد. پس از آن در فاصلۀ کوتاهی، راسته‌بازار خاتمه می‌یابد و از ضلع جنوبی گذار، در محلی که بازار به انتها رسیده، کوچه‌ای به طرف جنوب کشیده شده است. با ادامۀ مسیر به طرف انتهای غرب گذار حمام آقا سید اسماعیل، گذار با پیچی به سمت شمال ادامه می‌یابد که در ضلع جنوبی آن کوچه‌ای بن‌بست ترسیم شده است؛ از اینجا بر پهنای گذار افزوده می‌شود و در فاصلۀ کوتـاهی به بـازارچۀ حـاج آقـا محسن می‌پیونـدد (نک‌ : همانجا). باتوجه‌به وضعیت گذار در «نقشۀ نجم‌الدوله» و مجاورت این راسته‌بازار با بازارچۀ حاج آقا محسن، احتمال آنکه راسته‌بازار از شرق تا غرب امتداد داشته باشد، کم نیست.
محدوده‌ای که گذار حمام آقا سید اسماعیل در آن واقع شده، در «نقشۀ نجم‌الدوله» با عنوان کوچه‌های بیرون دروازه‌نو مشخص شده است. به‌سبب آنکه، در «نقشۀ کرشیش» که در 1275 ق، و «نقشۀ برزین» که در 1268 ق به چاپ رسیده، محدوده‌ای بیرون از حصار شاه‌تهماسبی ترسیم نشده است، نمی‌توان موقعیت این گذار را در این نقشه‌ها جست. ولی با درنظرگرفتن نکاتی چون نام کوچه‌ها و محلۀ بیرون دروازه‌نو که بدان اطلاق گشته و همچنین آرایش کوچه‌های بیرون دروازه‌نو که گمان نمی‌رود در فاصلۀ سالهای پس از تخریب حصار تا تهیۀ «نقشۀ نجم‌الدوله» شکل گرفته باشد، احتمال می‌رود که این محدوده، در سالهای پیش از تخریب حصار شاه‌تهماسبی در 1284 ق شکل گرفته است. قدمت شکل‌گیری این محدوده را نمی‌توان به عقب‌تر برد، چون در «نقشۀ ناسکوف» از تهران که در عهد فتحعلی شاه، در 1241 ق/ 1826 م به چاپ رسیده، این محدوده با نام جالیزهای بدون چپر نشان داده شده است (مهریار، 148- 149).
گذار حمام آقا سید اسماعیل در نقشه‌های کنونی (1396 ش) تهران به همان آرایش باقی‌مانده، و در محدودۀ شرقی میدان محمدیه (اعدام سابق) و جنوب خیابان مولوی واقع است. نام آن به کوچۀ عرب‌دفتر تغییر یافته است و از طرف شرق به کوچۀ صابون‌پز‌خانه منتهی می‌شود (نقشه ... ).

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ مهریار، محمد و دیگران، اسناد تصویری شهرهای ایرانی دورۀ قاجار، تهران، 1378 ش؛ نقشۀ تهران.

امیرحسین مرادخانی