آقا سید علی اکبر تفرشی، کوچه

نویسنده (ها) : علیرضا بنی جانی

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 9 خرداد 1402

آقا ‌سید ‌علی‌اکبر تفرشی، کوچه \kūče-ye āqā seyyed alī-akbar-e tafrešī\، کوچه‌ای در جنوب محلۀ عودلاجان در تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از تهران که در 1309 ق/ 1892 م، به چاپ رسیده است، کوچۀ سید علی‌اکبر تفرشی با امتدادی غربـی ـ شرقـی در ضلع جنوبـی محله و کوچۀ یهودیها و اندکی بالاتر از گذر سرْپولک در نقشه جانمایی شده است که از شمال به تکیۀ مسجد حوض، و از جنوب بـه کوچـۀ آقـا سید عبدالله مجتهد محـدود اسـت (نک‌ : اطلس ... ، 84). نام این کوچه برگرفته از نام آقا سید علی‌اکبر تفرشی، یکی از مراجع تقلید تهران در عهد ناصری است که در آن حدود منزل داشته است.
سید علی‌اکبر تفرشی از شاگردان شیخ مرتضى انصاری در عتبات عالیات بود که پس از درگذشت او (1281 ق/ 1864 م) به ایران بازگشت و به امور دینی و اجتماعی پرداخت. در ماجرای نهضت تحریم تنباکو (1308 ق/ 1891 م)، در مجلسی که امین‌السلطان، صدراعظم ناصرالدین شاه، از علما و مراجع وقت دعوت به عمل آورده بود تا دراین‌باره چاره‌جویی نماید، آقا سید علی‌اکبر تفرشی نیز حضور داشت و جرئت آن را یافت که در آن مجلس به انتقاد و بدگویی از قوام‌الدوله و شاه بپردازد (راوندی، 2/ 551؛ مستوفی، 1/ 471).
آقا سید علی‌اکبر در مدرسۀ کاظمیه (واقع در خیابان ری، نرسیده به سه‌راه امین‌حضور کنونی) به تدریس علوم فقهی می‌پرداخت (اعتمادالسلطنه، 121). همچنین وی در شمار روحانیونِ حامی مدارس نوین تهران بود؛ چه، گزارشی از بازدید او از مدرسۀ ملی ادب پیش از انقلاب مشروطه در دست است (دولت‌آبادی، 1/ 258).
سید علی‌اکبر تفرشی از روحانیان صاحب‌نام تهران به شمار می‌رفت و مورد توجه و احترام مردم تهران بود. محکمۀ شرعی او در تهران، محلی برای تنظیم اسناد معاملات ملکی و دیگر امور شرعی بود (خلاصة ... ، بش‌ ). بنابر سنت مرسوم آن زمان، دکان‌داران تهران به مناسبت درگذشت او مغازه‌های خود را تعطیل کردند و جنازۀ او را در زاویۀ حرم حضرت عبدالعظیم در ری به خاک سپردند (سپهر، 2/ 742).
کوچۀ آقا سید علی‌اکبر تفرشی در «نقشۀ کرشیش» که در 1275‌ ق/ 1859 م، به چاپ رسیده، بدون آنکه نام آن ثبت گردد، در جنوب «محلۀ یهودیها» نشان داده شده است. براساس نقشۀ یادشده، این کوچه از سمت شرق از روبه‌روی کاروان‌سرایی به نام حاج حسن، واقع در جانب شرقی گذر مسجد حوض آغاز شده، و تا تکیۀ عودلاجـان در جـانب غرب امتداد می‌یـافته اسـت (نک‌ : اطلس، 46).
به‌درستی مشخص نیست که کوچۀ آقا سید علی‌اکبر از چه زمانی بدین نام خوانده شده است. در سالنامه‌های 1308 و 1309 ق ایران، نام سید علی‌اکبر تفرشی در زمرۀ علمای اعلام دارالخلافۀ تهران ثبت شده است (اعتمادالسلطنه، 207؛ سالنامه ... ، 1308 ق، بند 455‘11، 1309 ق، بند 454‘12). این مطلب نشانگر آن است که سید علی‌اکبر تفرشی، پیش از 1308 ق، در تهران اقامت داشته است که این امر ازنظر تاریخی با زمان ترسیم «نقشۀ عبدالغفار» در 1309 ق/ 1892 م و نام‌گذاری کوچه‌ای به نام او مطابقت دارد.
برپایۀ آمار دارالخلافۀ تهران در 1317 ق، خانه و کوچۀ آقا سید علی‌اکبر تفرشی جزو بناها و کوچه‌های موجود در پاتوق (معادل حوزۀ استحفاظی نظمیه) اول و دوم محلۀ چاله‌میدان، موسوم به پاتوق حاج غلام‌رضا و حاج رحیم درج شده است (ص 571).
در هنگام اجرای طرح خیابان‌کشیهای هندسی تهران در دورۀ پهلوی اول، خیابان سیروس (مصطفى خمینی کنونی)، در امتداد خیابان سرچشمه به‌سوی جنوب ادامه یافت و خیابان بوذرجمهری (پانزده خرداد کنونی)، از گذر سرپولک در جهت شرقی ـ غربی بـه‌سمت ارگ کشیده شد و بدین‌ترتیب تغییراتی در شکل کوچۀ آقا سید علی‌اکبر تفرشی پدید آمد (نک‌ : اطلس، 170-171).
امروزه این کوچه، به نام غلام‌رضا تختی نام‌گذاری شده است و از کوچه‌های محلۀ پامنار در منطقۀ 12 شهرداری به شمار می‌رود ( نقشه ... ).

مآخذ

آمار دارالخلافۀ تهران، به کوشش سیروس سعدوندیان و منصوره‌ اتحادیه، تهران، 1368 ش؛ اطلس تهران قدیم؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران، ج 1)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363 ش؛ خلاصة ‌الحوادث، تهران، 1316 ق، شم‌ 33؛ دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، 1361 ش؛ راوندی، مرتضى، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، 1341 ش؛ سالنامه‌های ایران (1290-1312 ش)، به کوشش فرید قاسمی، تهران، 1389 ش؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، 1377 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1343 ش؛ نقشۀ تهران.

علیرضا بنی‌جانی