آقا سید عبدالله مجتهد، کوچه

نویسنده (ها) : فهیمه خسروی آدینه وند

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 9 خرداد 1402

آقا ‌سید ‌عبدالله مجتهد، کوچه \kūče-ye āqā seyyed abd-ol-lāh-e mojtahed\، کوچه‌ای شرقی ـ غربی در جنوب محلۀ یهودیها، در تهران دورۀ ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از تهران که در 1309 ق/ 1892 م، به چاپ رسیده است، بخش شرقی این کوچه در محلۀ چاله‌میدان به گذر سرْپولک، و بخش غربی آن در محلۀ عودلاجان به راسته‌بازاری در امتداد بازار آهنگرها، محدود است (نک‌ : اطلس ... ، 84).
در «نقشۀ کرشیش»، که در 1275 ق/ 1859 م به چاپ رسیده است، این کوچه با نام نقاره‌چیها از محل کاروان‌سرای زغال‌فروشها در غرب گذر سرپولک در محلۀ چاله‌میدان به‌سمت غرب تا تقاطعی در میان بازار آهنگرها واقع در محلۀ عودلاجان امتداد دارد (نک‌ : همان، 47).
از اطلاعاتی که از دو نقشۀ یادشده به دست می‌آ‌ید، مشخص می‌شود که نام کوچۀ نقاره‌چیها در سالهای بعدی با سکناگزیدن آقا‌ سید ‌عبدالله بهبهانی (ه‌ م) در این کوچه، به کوچۀ آقا ‌سید ‌عبدالله مجتهد تغییر یافته است و در «نقشۀ نجم‌الدوله» این کوچه با نام همو معرفی، و خانۀ او در جنوب کوچه جانمایی شده است؛ همچنین، امتداد شرقی این کوچه، پس از گذر سرپولک تا کوچۀ افشارها، کوچۀ نقاره‌چیهـا نـام‌گذاری شده است (نک‌ : اطلس، 47، 84).
آقا ‌سید ‌عبدالله بهبهانی (1256- 1328 ق/ 1840-1910 م) از روحانیان بلندپایه و از رهبران جنبش مشروطه‌خواهی ایران بود. پدرش سید اسماعیل، در بهبهان زاده شد و پس از تحصیل دانش در نجف به بهبهان بازگشت. او از مجتهدان نامدار عصر خود بود و در پی یکی از سفرهایش به نجف و دیداری که با ناصرالدین‌ شاه در عتبات داشت، به درخواست شاه به تهران آمد و در گذر سرپولک تهران سکنا گزید.
سید‌عبدالله در نجف زاده شد و پس از تحصیل مدارج و فراگیری علوم مختلف به درجۀ اجتهاد نائل شده، در 1295 ق به تهران آمد و به‌جای پدر نشست و به امور دینی و اجتماعی همت گماشت (معلم، 5/ 1684؛ بامداد، 2/ 284).
در دورۀ جنبش مشروطه‌، خانۀ سید ‌عبدالله بهبهانی و این کوچه از مراکز پررفت‌و‌آمد مشروطه‌خواهان بوده، و در ‌همین خانۀ واقع در این کوچه، سید‌ عبدالله بهبهانی با علمای نجف، رؤسای ایلات، مشروطه‌خواهان و سفرای ممالک خارجه برای استقرار حکومت مشروطه در تماس بوده است.
پس از استقرار مشروطه و در دورۀ استبداد صغیر، با به توپ بسته‌شدن مجلس (1326 ق/ 1908 م)، آقا ‌سید ‌عبدالله به عتبات تبعید، و از آمد‌ورفت مشروطه‌خواهان در این کوچه کاسته شد؛ اما با برکناری محمدعلی ‌شاه قاجار در 1327 ق و بازگشایی مجلس شورای ملی، سید ‌عبدالله بهبهانی به تهران بازگشت و در خانۀ مسکونی خود در کوچۀ سید ‌عبدالله مجتهد اقامت گزید. سرانجام دیری نپایید که 4 تن از مجاهدان در 9 رجب 1328 ق/ 17 ژوئیۀ 1910 م، در ایوان همین خانه، او را به ضرب گلوله از پای درآوردند (بلاغی، 131).
براساس «نقشۀ برزین»، که در سالهای پایانی سلطنت محمـد شـاه قـاجـار (سل‌ 1250-1264 ق/ 1835- 1848 م) ترسیم شده، این کوچه بدون ذکر نام و در قسمت شمال کاروان‌سرای احمد‌کور، جانمایی شده است (نک‌ : اطلس، 30-31). ازآنجاکه این کاروان‌سرا را احمدکور (نک‌ : ه‌ د، احمد تهرانی) در سدۀ 10 ق، به روزگار شاه‌تهماسب اول صفوی برپا داشته است، می‌توان گفت که این کوچه از کوچه‌های کهن شهر تهران بوده است. براساس آمار‌نامۀ 1317 ق/ 1899 م، کوچۀ سید ‌عبدالله در پاتوق نایب‌حیدر و از کوچه‌های گذر دهباشی حسین در عودلاجان به شمار می‌آمد. بنا‌بر «نقشۀ نجم‌الدوله»، خانۀ سید ‌عبدالله، در جنوب این کوچه، پشت کوچۀ مسجد جامع سرپولک در چاله‌میدان بوده است ( آمار ... ، 572، 648؛ نک‌ : اطلس، 84).
از مکانهای مهمی که در این کوچه قرار داشته است، می‌توان به تکیۀ عودلاجان اشاره کرد. درمجموع، 51 خانه در کوچۀ آقا ‌سید ‌عبدالله مجتهد وجود داشته است؛ خانۀ ورثۀ آقا ‌سید ‌اسماعیل، خانۀ وقفی آقا ‌سید ‌علی‌اکبر، خانۀ آقا‌شیخ ‌هادی و خانۀ حاج ‌میرزا ‌محمد از جملۀ آنها بوده‌اند ( آمار، همانجا).
امروزه، کوچۀ آقا ‌سید ‌عبدالله مجتهد با نام کوچۀ بهبهانی در جنوب خیابان پانزده‌خرداد، در محدودۀ شهرداری منطقۀ 12 قرار دارد. از اماکن قابل ذکر در این کوچه می‌توان از 3 مسجد چهارده‌معصوم، مسجد بهبهانی و مسجد فاطمه (ع) یاد کرد (نقشه ... ).

مآخذ

آمار دارالخلافۀ تهران، به کوشش سیروس سعدوندیان و منصوره اتحادیه، تهران، 1368 ش؛ اطلس تهران قدیم؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمتهای غربی و جنوب شرقی آن، قم، 1350 ش؛ نقشۀ تهران؛ معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، اصفهان، 1351 ش.

فهیمه خسروی آدینه‌وند