آقا غلامحسین

نویسنده (ها) : فرشاد توکلی

آخرین بروز رسانی : جمعه 1 دی 1402

آقا ‌غلامحسین \āqā qolām-hoseyn\، نوازندۀ چیره‌دست و ممتاز تار دربار ناصری (ح 1248- ح 1304 ق/ 1832-1887 م)، فرزند محمدرضا، و برادر‌زاده و برجسته‌ترین شاگرد آقا علی‌اکبر، تارنواز بی‌نظیر دورۀ ناصری و از عملۀ طرب خاصه (مشحون، 564؛ فاطمی، 733).

اگر خواسته باشیم دورۀ ناصری را با نوازندگان تار مشخص کنیم، باید به‌ترتیب تاریخی از 4 نوازنده نام ببریم: آقا علی‌اکبر، آقا غلامحسین، میرزا عبدالله و آقا حسینقلی. نقش و اهمیت شایان توجه آقا غلامحسین از همین میانگی می‌آید: قرارگرفتن میان پدر و پسرانی که دست اجل خیلی زود پدر را از آنان ربود. فهمِ نقش و اهمیت هنری آقا غلامحسین به شناخت جایگاه هنری پدر و پسرانش وابسته است.
آقا علی‌اکبر تارنواز منحصربه‌فرد و بی‌همتای دربار ناصری در دهۀ نخست سلطنت ناصرالدین شاه بود که در حدود 40سالگی درگذشت و همسر و فرزندان خود را تنها گذاشت. از میان محمدحسن، عبدالله و حسینقلی (پسران آقا علی‌اکبر)، تنها محمدحسن از هنر پدر بهره برد (خالقی، 89)؛ پسری که چندسالی کوچک‌تر از آقا‌ غلامحسین بود و خیلی زود در جوانی درگذشت (همانجا). در چنین وضعیتی، تنها وارثِ هنری مستقیمِ وی فرزند برادر بزرگ‌ترش بود که با توجه به عکسهای او در 1280 ق (فاطمی، 718، 719)، که در آنها کمی بیش از 30‌ساله به نظر می‌آید، در زمان درگذشت آقا علی‌اکبر (ح 1276 ق)، تقریباً 28 سال داشته، و توانسته بوده است به قدر کافی از این میراث بهره‌مند شود. با مرگ آقا علی‌اکبر، آقا غلامحسین با همسر وی ازدواج کرد و سرپرستی فرزندان عمو را بر عهده گرفت (خالقی، 90). گویا آقا غلامحسین که به‌دلیل مهارت بالا در نوازندگی به دربار راه یافته بوده، خود پیش‌تر همسر و عائله داشته است. دلیل واضح این حدس، ازدواج پسر آقا غلامحسین، آقا رضاخان (نوازندۀ تار)، با دختر میرزا حسینقلی است (همو، 104)؛ زیرا شرعاً ممکن نبوده است که آقا رضاخان حاصل ازدواج آقا غلامحسین و مادر حسینقلی بوده باشد؛ بنابراین باید برای آقا رضاخان مادر دیگری را در نظر گرفت.
بـا ازدواج آقـا غـلامحسیـن و همسر آقـا علی‌اکبـر، سرپرستی عبدالله و حسینقلی نیز بر عهدۀ وی افتاد. این سرپرستی شامل آموزش موسیقی نیز شد، هرچند آقا‌ غلامحسین نسبت‌به آن بی‌رغبت بود و با خواهش مادر آنها به این آموزش تن داد (همو، 90). این دو برادر بعدها، با احراز مقام استادی و دایرکردن دوره‌های آموزش موسیقی و نیز تدوین آموخته‌ها و دانسته‌هایشان با‌عنوان «ردیف»، آیندۀ موسیقی ایران را رقم زدند. بدین‌سان، نقش آقا غلامحسین بسیار قابل توجه است. از فرزندان آقا غلامحسین، جز همان رضاخان، داماد میرزا حسینقلی، اطلاعی در دست نیست. رضاخان خود از شاگردان پدر، و نوازندگی‌اش مورد ستایش میرزا حسینقلی بوده است (مشحون، 565). آقا غلامحسین حدود 56 سال عمر کرد و از نحوۀ مرگ و محل دفن او اطلاعی در دست نیست.

متأسفانه هیچ اثر صوتی‌ای از آقا غلامحسین در دست نیست، زیرا به‌گفتۀ سپنتا، 12 سال پس از درگذشت آقا غلامحسین (ح 1304 ق)، یعنی از حدود 1316 ق است که صحبت از دستگاه فنوگراف در روزنامۀ خاطرات رجال قاجاری می‌آید (ص 79). به‌همین‌دلیل باید به نقل‌قولها بسنده کرد که مهم‌ترینهایشان را مشحون ذکر کرده است: روایتی از قول اسدالله اتابکی دربارۀ ملاقات استاد کمانچه‌نواز قفقازی با غلامحسین که صدای تار او را از پشتِ در با کمانچه اشتباه گرفته است (ص 564)، اجرایی پیوسته و ممتد را به ذهن متبادر می‌کند.
برعکس نمونۀ صوتی، خوشبختانه از آقا غلامحسین عکسهـای زیـادی در مجموعـۀ عکسهـای کـاخ ـ موزۀ گلستان یافت می‌شود (نک‌ : فاطمی، 718-720، 723). نه‌تنها در مجموعۀ عکسهای یادشده، که در تابلوی نقاشی معروف کمال‌الملک از نوازندگان نیز آقا غلامحسین را در کنار محمدصادق خان سرورالملک و اسماعیل خان کمانچه‌کش با همراهی تنبک حبیب سماع‌حضور می‌بینیم (خالقی، 114). این گروه سه‌نفره (آقا غلامحسین، محمدصادق خان و اسماعیل ‌خان) در زمان خود از مقرب‌ترین نوازندگان شاهی بوده‌اند که به‌نوبت در اتاق کناری تختخواب شاهی نوازندگی ‌می‌کرده‌اند (معیرالممالک، 63-64).
از میان شاگردان آقا غلامحسین می‌توان از اینها نام برد: میرزا حسن، میرزا عبدالله، آقا حسینقلی (فرزندان آقا علی‌اکبر)، یوسف خان صفایی، نعمت‌الله اتابکی، نیز محمدعلی و میرزا زین‌العابدین و میرزا علی‌اکبر خان مستوفی (3 برادر) و فرزند خودش، آقا رضاخان (مشحون، 565-567).

مآخذ

خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، 1390 ش؛ سپنتا، ساسان، تاریخ تحول ضبط در موسیقی ایران، اصفهان، 1366 ش؛ فاطمی، ساسان، «مجموعۀ عکسهای کاخ گلستان از موسیقی‌دانان قاجار»، ضمیمۀ سرگذشت موسیقی ایران (نک‌ : هم‌ ، خالقی)؛ مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، 1380 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی خان، رجال عصر ناصری، تهران، 1390 ش.

فرشاد توکلی (دانا)