آلیانس یهود، مدرسه

نویسنده (ها) : مسعود تاره

آخرین بروز رسانی : جمعه 1 دی 1402

آلیانس یهود، مدرسه \madrese-ye āliyāns-e yahūd\، آموزشگاهی خارجی در تهران، ویژۀ تحصیل دانش‌آموزان کلیمی (1276- 1318 ش/ 1897- 1939 م).
مدرسۀ آلیانس یهود که از آن با نام آلیانس اسرائیلیت، آلیانس بنی‌اسرائیل و آلیانس کلیمیان نیز یاد شده است، از جملۀ مدارس خارجی اقلیتهای دینی در ایران بود که با کمک مالی مؤسسه‌ای خارجی به‌نام «انجمن جهانی آلیانس یهود» اداره می‌شد. این نهاد، همچنین مدارس
مشابهی را برای تحصیل یهودیان در شهرهای اصفهان، همدان، شیراز، سنندج، کرمانشاه و یزد تأسیس کرده بود (کهن، 121). انجمن جهانی آلیانس یهود را نباید با آلیانس فرانسه (ﻫ م) یکی دانست. این دو مؤسسه خـاستگاهها و اهداف متفاوتی داشتند.
پیش از تأسیس آلیانس یهود، آموزش یهودیان ایران تنها منحصربه تعالیم دینی بود. با گشایش مدارس آلیانس، آموزش غیرمذهبی و فرهنگ فرانسوی بر مواد درسی دیگر ارجحیت پیدا کرد. زبان فرانسوی مهم‌ترین مادۀ درسی بود و برای تدریس درسهای علمی استفاده می‌شد. زبان فارسی نیز زبان دوم به شمار می‌آمد (کهن، 121، 123).
فعالیت مدرسۀ آلیانس یهود در ایران برای کلیمیان، تنها جنبۀ آموزشی نداشت. برپایی نهاد آلیانس در ایران، از جملۀ عواملی بود که کلیمیان را از فشار محدودیتها و تبعیضهای اجتماعی رها می‌کرد (کنفینو، 278).
مقدمات تأسیس مدرسۀ آلیانس یهود در ایران، در هنگام نخستین سفر نـاصرالدین شـاه (سل‌ 1264-1313 ق/ 1848-1895 م) به اروپا به سال 1289 ق/ 1872 م در پاریس فراهم شد. آدلف کرمیو بنیادگذار آلیانس یهود در آن سفر توانست با ناصرالدین شاه ملاقات کند و اجازۀ برپایی مدرسه‌ای ویژۀ تحصیل کلیمیان را از او بگیرد (ناطق، 126-127). بااین‌حال، نخستین مدرسۀ آلیانس یهود در تهران، 25 سال پس از آن، و در روزگار سلطنت مظفرالدین شاه (سل‌ 1313-1324 ق/ 1896-1906 م) تأسیس شد. به‌گفتۀ کنفینو، نخستین کسانی که درخواست تأسیس مدرسه‌ای از نهاد آلیانس را کردند، کلیمیان ایران نبودند، بلکه این درخواست از سوی غیرکلیمیان به مؤسسۀ آلیانس ارائه شد؛ ازجمله ژاک دُمرگان رئیس هیئت باستان‌شناسی فرانسوی و چند تن دیگر بودند که درخواست برپایی این مدرسه را به آلیانس یهود ارائه دادند (کنفینو، 268).
آلیانس یهود در 20 شعبان 1315 ق/ 14 ژانویۀ 1898 م، بـا ارسال نامه‌ای به یمین‌السلطنه، سفیر ایران در پاریس، تصمیم خود را برای تأسیس مدرسه در تهران به اطلاع سفیر رساند. به این منظور، ژوزف کازه که تابعیت مراکشی داشت و چندی‌هم مدیر مدرسۀ آلیانس یهود در بیروت بود، مأمور تأسیس مدرسه در تهران شد (لوی، 3/ 777؛ ناطق، 143-144؛ کنفینو، 277). کازه در 1316 ق/ 1898 م، به تهران آمد و بی‌درنگ مشغول به کار شد. پیش از آمدن کازه، چند تن از کلیمیان تهران، محل کوچکی تهیه کرده بودند و در آنجا چند «راب» (معلم یهودی) به 100 تن از کودکان کلیمی آموزشهایی می‌دادند. کازه در ابتدا از همین مکتب برای مدرسه استفاده کرد (کنفینو، 280؛ ناطق، 144-145)، و سپس خانه‌ای را به مبلغی معادل 200‘1 فرانک اجاره، و مدرسۀ آلیانس اسرائیلیت را در این دو مکان افتتاح کرد.
مدرسه درکل 6 معلم داشت. استقبال از مدرسه چشم‌گیر بود؛ در آغاز 300 تن برای تحصیل ثبت‌نام کردند و اندکی بعد شمار دانش‌آموزان به 421 تن رسید. ازاین‌میان، تنها 117 دانش‌آموز شهریه پرداخت می‌کردند (لوی، 3/ 789). اکثریت دانش‌آموزان مدرسه به‌صورت رایگان تحصیل می‌کردند و مدرسه قصد داشت روزانه به آنها ناهار دهد. لوازم تحصیل، به‌ویژه کتابهای درسی، از پاریس به تهران ارسال می‌شد. برای آموزش زبان عبری، ملایعقوب بنلوی انتخاب، و بعدها خاخام حییم موره نیز به معلمان مدرسه افزوده شد. مدرسۀ آلیانس یهود برای آموزش زبان فارسی از معلمان مسلمان نیز استفاده می‌کرد و بر آن بود تا به چند تن از جوانان کلیمی برای معلمی آموزشهایی دهد. مسؤلان مدرسه، برای انجام مراسم دینی نیز تمهیداتی اندیشیده بودند (همو، 3/ 780-781، 975).
در 14 جمادی‌الآخر 1316 ق/ 30 اکتبر 1898 م، مدرسۀ آلیانس یهود، به‌مناسبت تولد مظفرالدین شاه، جشنی برگزار کرد؛ ازاین‌رو، 200 تومان اعانه از سوی شاه و نظام‌السلطنه برای مدرسه در نظر گرفته شد (همو، 3/ 784، 788؛ کنفینو، 281) و 100 تن از شاگردان مدرسه برای تبریک نزد میرزا محسن خان مشیرالدوله، وزیر خارجۀ وقت، رفتند و مشیرالدوله نیز 100 تومان (معادل 500 فرانک) به مدرسه اعانه داد (ناطق، 145؛ کنفینو، 280).
در آن زمان دانش‌آموزان به 9 کلاس تقسیم شده بودند و ازآنجاکه مدرسه، گنجایش همۀ دانش‌آموزان را نداشت، کودکان شش تا هشت‌ساله را به دو کنیسه منتقل کردند که 3 معلم کلیمی آموزشهای لازم را به آنها می‌دادند. این مدرسه از رجب 1316/ نوامبر 1898، به 60 تن از کودکان یتیم و فقیر ناهار می‌داد. افزون‌براین، مدرسۀ آلیانس یهود در آن سال، کلاسهای شبانه برای آموزش بزرگ‌سالان برگزار کرد که متعاقباً 150 تن از بزرگ‌سالان برای آموزش در این کلاسها داوطلب شدند (لوی، 3/ 789).
کازه چندی پس از افتتاح مدرسۀ پسرانه، مدرسه‌ای دخترانه تأسیس کرد و از انجمن جهانی آلیانس یهود درخواست کرد چند معلم زن از پاریس برای مدرسه مأمور شوند. مسیو و مادام ابیب، مأمور آموزش دختران شدند و در آغاز 40 دختر در مدرسه به تحصیل پرداختند. در مدرسۀ دخترانه، قالی‌بافی نیز آموزش داده می‌شد (ناطق، 145؛ لوی، 3/ 792).
در سال 1318 ق/ 1900 م، کازه از سوی آلیانس یهود احضار شد و مسیو نسیم لوی، رئیس مدرسۀ تتوان در مراکش، به‌جای او به ریاست مدرسۀ آلیانس منصوب شد (همو، 3/ 796؛ کنفینو، 282). تا آمدن لوی به تهران مسیو ابیب معاونت مدرسه را بر عهده داشت (همانجا).
در سال 1322 ق/ 1904 م، یعنی 6 سال پس از گشایش نخستین مدرسۀ یهودی در تهران، 400 دانش‌آموز در دو مدرسۀ جداگانۀ پسرانه و دخترانه به تحصیل می‌پرداختند (لوی، 3/ 783). مدرسۀ آلیانس یهود در فاصلۀ سالهای 1324 تا 1325 ق/ 1906 تا 1907 م، 430 تا 470 دانش‌آموز داشت (همو، 3/ 833).
از جملۀ معلمان مدرسه پس از مشروطیت می‌توان مسیو روزانس و همسرش، و نیز مسیو تولدو را نام برد (همو، 3/ 851). به‌گزارش عبدالحسین خان سپهر در همین سالها زبانهای فارسی، فرانسوی و عبری در مدرسه به دانش‌آموزان آموزش داده می‌شد (ص 175).
بنابر آمار مدارس در 1329 ق، مدرسۀ پسرانۀ آلیانس یهود در تهران 3 مدرسه داشت که از آنها با عنوان «مدارس ذکور کلیمی» یاد شده است؛ این مدارس درمجموع دارای 300 دانش‌آموز بودند؛ مدرسۀ دخترانه نیز دارای 80 دانش‌آموز بود (منصورالسلطنه، 26، 29).
شمار دانش‌آموزان آلیانس یهود در گذر زمان رفته‌رفته افزایش می‌یافت. در 1302 ش/ 1923 م، مدرسۀ آلیانس یهود در تهران، 693 پسر، و 295 دختر دانش‌آموز داشت. این آمار به نوشتۀ منابع یهودی در 1303 ش/ 1924 م، به 013‘1 تن دانش‌آموز رسید که 305 تن از آنان دختر بودند («گزارشات ... »، 179-180). در احصائیۀ رسمی آموزش‌وپرورش در 1303 ش، مدرسۀ آلیانس کلیمیان فرانسوی 888 دانش‌آموز داشت که 287 تن از آنان را دختران تشکیل می‌دادند و همۀ دروس را 19 معلم مرد و 9 معلم زن آموزش می‌دادند («احصائیه ... »، 71).
مدرسۀ آلیانس ــ به‌عنوان نهادی خـارجی در ایران ــ از ابتدای تأسیس، مصرانه در ادارۀ مدرسه و چگونگی آموزش، خودمختار بود. دولت ایران نیز در مدیریت مدرسه، ادارۀ آن و چگونگی تدریس دخالت نمی‌کرد. پرداختن به این شیوۀ آموزشی با به‌قدرت‌رسیدن رضا شاه پهلوی به‌تدریج به پایان رسید (کهن، 124)؛ از آن پس، نظام آموزشی مدارس یهودی با دیگر مدارس ایران یکسان شد و آموزش زبان فرانسوی به دورۀ تحصیلات متوسطه منحصر گردید. مدارس یهودی تنها در تعطیلات رسمی با دیگر مدارس تفاوت داشتند (همو، 126).
در دورۀ یادشده، به‌تدریج از شمار دانش‌آموزانی که در مدرسۀ آلیانس یهود درس می‌خواندند، کاسته شد. در 1311 ش مدیریت این مدرسه برعهدۀ میریام نانسی بود و مدرسه دو دورۀ ابتدایی و دورۀ اول متوسطه داشت و به‌طورکلی 439 دانش‌آموز در آن تحصیل می‌کردند ( اسنادی ... ، 316)؛ از این میان، 69 دانش‌آموز پسر و 46 دانش‌آموز دختر در دورۀ متوسطه به تحصیل می‌پرداختند (سالنامۀ 1310-1311، ص 6-7). شمار دانش‌آموزان دورۀ متوسطه در سال بعد، به 72 پسر و 39 دختر تغییر یافت (سالنامۀ 1311-1312، ص 4، 6).
گزارش منابع یهودی با آمار رسمی مدارس تطبیق ندارد. به‌گزارش این منابع، در 1313 ش/ 1934 م مدرسۀ آلیانس تهران 845 پسر و 530 دختر دانش‌آموز داشت و شمار دانش‌آموزان در 1314 ش، به 880 پسر و 715 دختر، و در سال بعد، به 797 پسر و 695 دختر رسید (کهن، 180-181).
مدرسۀ آلیانس یهود در 1313 ش با مشکل کمبود بودجه مواجه شد؛ ازاین‌رو، رئیس مدرسه در نامه‌ای از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه درخواست کمک مالی کرد ( اسنادی، 339). در 1313 ش، مدرسۀ آلیانس یهود به درخواست وزارت معارف نام خود را به «دبیرستان اتحاد» تغییر داد («اسامی ... »، 600).
آمار مربوط به مدارس آلیانس تا 1318 ش منتشر شده است؛ گویا در این تاریخ فعالیت مدارس خارجی در ایران ممنوع شد و ازآن‌پس، آموزشگاههای ویژۀ یهودیان با دیگر مدرسه‌های دولتی ادغام شدند.

مآخذ

«احصائیۀ کل مدارس طهران»، تعلیم‌و‌تربیت، تهران، 1304 ش، دورۀ اول، شم‌ 8- 9؛ «اسامی جدید مدارس خارجی»، همان، 1313 ش، دورۀ اول، شم‌ 58؛ اسنادی از مدارس ایرانی در خارج و مدارس خارجی در ایران، به کوشش عیسى عبدی، تهران، 1381 ش؛ سالنامۀ 1310-1311، وزارت معارف و اوقاف و صنـایع مستظرفه، تهران، 1311 ش؛ همان، 1311-1312 (قسمت اول و دوم)، 1312 ش؛ سپهر، عبدالحسین، یادداشتهای ملک‌المورخین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1368 ش؛ کنفینو، ا.، «خاطرات سفر ایران، تأسیس مدرسۀ آلیانس در تهران»، پادیاوند، به کوشش ا. نتصر، لس‌آنجلس، 1999 م، ج 3؛ کهن، ا.، «تحولاتی چند در تعلیم‌و‌تربیت یهودیان در ایران»، همان، 1996 م، ج 1؛ «گزارشات آلیانس»، همان، 1997 م، ج 2؛ لِوی، حبیب، تاریخ یهود ایران، تهران، 1334 ش؛ منصورالسلطنه (عدل)، مصطفى، راپرت سالیانه در باب معارف و تعلیمات عمومی سنۀ 29-1328، تهران، 1329 ق؛ ناطق، هما، کارنامۀ فرهنگی فرنگی در ایران، تهران، 1380 ش.

مسعود تاره