احمدعلی خان، کوچه

نویسنده (ها) : فهیمه خسروی آدینه وند

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 5 دی 1402

احمدعلی خان، کوچه \kūče-ye ahmad-ʾalī xān\، کوچه‌ای واقع در مرکز محلۀ چاله‌میدان، در تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از تهران، که در 1309 ق/ 1892 م، ترسیم شده، این کوچه به‌شکل بن‌بستی شرقی ـ غربی، در جنوب غربی گذار امامزاده یحیى و حدفاصل تکیۀ زرگرها و حمام قنبر تا تکیۀ خانم و حمام خانم مشخص شده است. مقابل این کوچه، کوچۀ پهنی ترسیم گشته که در انتهای آن محل قبرستان و کوچۀ حریره جانمایی شده است. در میانۀ کوچۀ احمدعلی خان، کوچه‌ای از ضلع شمالی انشعاب گرفته است که این کوچه را به کوچۀ صاحب‌دیوان وصل می‌کند (نک‌ : اطلس ... ، 83).
در «نقشۀ کرشیش» از تهران که در 1275 ق/ 1859 م، به چاپ رسیده، کوچۀ احمدعلی خان بدون ذکر نام، با آرایشی مطابق «نقشۀ نجم‌الدوله» جانمایی شده است (نک‌ : همان، 46).
بنابر آمارنامۀ 1317 ق از دارالخلافه، کوچۀ احمدعلی خان در محدودۀ پاتوق اول و دوم حاجی غلامرضا و حاجی رحیم، در محلۀ چاله‌میدان جا داشته است. در این آمارنامه، از خانه‌ای نیز با نام خانۀ مرحوم احمدعلی خان در حوالی تکیۀ زرگرها یاد شده است که به گمان قوی، خانۀ احمدعلی خان وزیری است (نک‌ : آمار ... ، 567). چنین می‌نماید که نام این کوچه منسوب به حاجی احمدعلی خان وزیری، از خاندان معروف وزیری کرمان باشد. نیای او، موسوم به آقا علی، در سیاست و حکومت کرمان فردی بانفوذ و برجسته بود و در 1207 ق، در زمان آقا محمد خان قاجار توسط بابا خان (بعدها فتحعلی شاه) که مأمور نظم‌بخشیدن به کرمان بود، دستگیر شد و به تهران منتقل گشت؛ پس از آن، مدتی هم در دستگاه آقا محمد خان بود.
احمدعلی خان وزیری کرمانی فرزند محمدعلی خان وزیری، «حاکم کوشک و ارزویه»، و بی‌بی کوچک دختر میرزا حسین خان وزیری کرمانی است. از تاریخ تولد احمدعلی خان اطلاعی در دست نیست. از احوال او همین‌قدر می‌دانیم که در کرمان از محضر آخوند ملا محمدجعفر کرمانی بهره برده است. وی در طول حیات خود از خدمات دولتی دوری جست و شغل و مقام دیوانی اختیار نکرد؛ ازاین‌رو، به کار مطالعه و نوشتن پرداخت. تاریخ کرمان و جغرافیای سیستان از آثار او ست. او در 1294 ق، به قصد معالجه به تهران سفر کرد و به مدت یک سال یا کمتر، در آنجا اقامت گزید و در اواخر همان سال یا اوایل سال 1295 ق، در تهران وفات یافت و در امامزاده زید به خاک سپرده شد. بعدها در بازسازیهایی که در بقعۀ امامزاده زید به عمل آمد، قبر او نیز از میان رفت (باستانی، 5-14).
از مقایسۀ «نقشۀ کرشیش» با «نقشۀ عبدالغفار» نیز چنین برمی‌آید که این کوچه در سالهای پس از 1275 ق، به نام وی نام‌گذاری شده و به‌درستی دانسته نیست که آیا وی در این کوچه ساکن بوده، یا همان‌گونه که در آمارنامۀ سال 1307 ق آمده است، خانۀ وی در حوالی آن، در نزدیکی تکیۀ زرگرها با فاصله‌ای اندک از این کوچه جای داشته است.
کوچۀ احمدعلی خان در نقشۀ کنونی تهران، به همان شکل و با نام علی خان در قسمت شمالی خیابان پانزده خرداد برجا ست (نقشه ... ).

مآخذ

آمار دارالخلافۀ تهران، به کوشش سیروس سعدوندیان و منصوره اتحادیه (نظام مافی)، تهران، 1368 ش؛ اطلس تهران قدیم؛ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، مقدمه بر جغرافیای کرمان احمدعلی وزیری کرمانی، به کوشش همو، تهران، 1390 ش؛ نقشۀ تهران.

فهیمه خسروی آدینه‌وند