احمدکور، بازارچه و کاروان سرا

نویسنده (ها) : علی کرم همدانی

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 5 دی 1402

احمدکور، بازارچه و کاروان‌سرا \bāzārče va(o) kār(e)vān-sarā-ye ahmad(-e)kūr\، نام یک بازارچه و 3 کاروان‌سرا در تهران قدیم.
در «نقشۀ کرشیش» از تهران که در 1275 ق/ 1859 م، به چاپ رسیده است، دو کاروان‌سرا نزدیک به هم در مرز محله‌های چاله‌میدان و عودلاجان با نام کاروان‌سرای احمدکور در جانب شمالی بازارچه‌ای به همین نام، منشعب از بازار آهنگرها در امتداد شرقی ـ غربی مشخص گردیده، و همچنین کاروان‌سرایی دیگر با نام احمدکور در شمال امامزاده زید، واقع در محلۀ بازار، جانمایی شده است (نک‌ : اطلس ... ، 47، 48).
از زندگی احمدکور که این 3 کاروان‌سرا و راسته‌بازار منسوب به او ست، آگاهی چندانی در دست نیست و در منابع مکتوب دورۀ قاجار نیز اشاره‌ای به نام او نشده است. دربارۀ احمدکور همین‌قدر می‌توان گفت که بایستی از افراد متمول و سرشناس تهران بوده باشد که چنین تأسیساتی در محدودۀ بازار تهران احداث کرده است. این موضوع که در منابع دورۀ قاجار اشاره‌ای به نام احمدکور نشده است، این گمان را در ذهن متبادر می‌سازد که شاید احمدکور در زمانی پیش از روزگار قاجارها در تهران می‌زیسته است.
در منابع دورۀ صفویه از شخصی با نام میرزا احمد تهرانی (ه‌ م) یاد شده، که از اعضـای خـاندانی سرشناس در تهران بوده است. وی پدر امین‌احمد رازی، صاحب تذکرۀ هفت‌اقلیم است. بنابر نوشتۀ او (3/ 71-72)، پدرش مردی دارای حشمت و مکنت، و مورد توجه شاه تهماسب صفوی (930-984 ق) بوده است؛ تاجایی‌که شاه وی را به کلانتری ری گماشت و تصدی خالصجات آن ولایت را بدو واگذار کرد. جاه و منزلت میرزا احمد تهرانی نزد شاه تهماسب تا آنجا بوده است که شاه صفوی این دو بیت را در وصف او سروده است: میرزا احمد تهرانی ما / ثالث خسرو خاقانی ما / / میرزا احمد شاپور آمد / از عقب دشمن او کور آمد. در این ابیات به دو نکته می‌توان پی برد: نخست آنکه میرزا احمد با شاه تهماسب هم‌نشینی داشته است و دیگر اینکه شاه، هرچند به‌صورت نارسا، اشاره‌ای به کوری میرزا احمد تهرانی دارد. افزون‌براین، با توجه به اینکه امین‌احمد رازی دربارۀ پدرش نوشته است: «در معاملات عظمى حوصله و جرئت تمام به کار می‌داشت و در احداث قنوات و باغات خواهشی مفرط داشت» (3/ 71)، شاید بتوان گفت که راسته‌بازار و 3 کاروان‌سرای موسوم بـه احمدکـور نیـز از سـاخته‌هـای وی بوده بـاشد (نک‌ : معتمدی، 31).
اما در این میان به نکته‌ای نیز باید توجه داشت و آن عدم جانمایی این مکانها در «نقشۀ برزین» از تهران است. در این نقشه که در سالهای پایانی دورۀ محمد شاه قاجار (1250-1264 ق/ 1834- 1848 م) ترسیم شده است، در محلی که دو کاروان‌سرای نزدیک به هم در مرز محله‌های چاله‌میدان و عودلاجان در «نقشۀ کرشیش» جانمایی گردیده، دو میدانگاهی ترسیم گشته است که در آن، اثری از این دو کاروان‌سرا و نیز راسته‌بازار منشعب از بازار آهنگرها دیده نمی‌شود و شناسایی کاروان‌سرای واقع در شمـال محوطۀ امـامزاده زید نیـز دشوار می‌نمـاید (نک‌ : اطلس، 31، 32). با مقایسۀ «نقشۀ برزین» با دیگر نقشه‌هایی که پس‌ازآن از تهران ترسیم شده است، درمی‌یابیم که برزین در جانمایی بسیاری از مکانها در نقشۀ خود، خصوصاً در بیرون از محلۀ بازار، دقت لازم را نداشته است و حتى بناهای شناخته‌شده‌ای همچون حمام و تکیۀ خانم، متعلق به دورۀ شاه تهماسب، واقع در محلۀ چاله‌میدان را در نقشۀ خود جانمایی نکرده است. چنانچه عدم جانمایی کاروان‌سراها و راسته‌بازار احمدکور در «نقشۀ برزین» را ناشی از همین بی‌دقتی بدانیم، این گمان تقویت می‌شود که دیرینگی این بناها می‌تواند به پیش از دورۀ قاجارها برسد و آنگاه می‌توان بانی آن بناها را در میان شخصیتهای سرشناس تهران در پیش از روزگار قاجارها جست‌وجو کرد.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از تهران که در 1309 ق/ 1892 م، به چاپ رسیده است، منطبق با کوچه‌ای بی‌نام در «نقشۀ کرشیش» که در آن بازارچه و دو کاروان‌سرا با نام احمدکور جانمایی شده‌اند، کوچۀ شیشه‌گرخانه نشان داده شده، و در جانب غربی آن هم راسته‌بازاری ترسیم گشته است؛ هرچند «نقشۀ نجم‌الدوله» در این نقطه مغشوش به نظر می‌رسد، اما کاروان‌سرایی در جانب شمالی این راسته‌بازار قابل تشخیص است. همچنین در این نقشه، کاروان‌سرای واقع در شمال امامزاده زید با نام «سرای احمدکور» مشخص شده است (همان، 84، 85).
کوچۀ شیشه‌گرخانه برپایۀ نام گذرگاههای کنونی تهران (1395 ش) منطبق با کوچۀ سید محمد صراف است و می‌توان در جای دو کاروان‌سرای احمدکور، دو مرکز تجاری با نامهای پاساژ جواهریان و پاساژ بهار را شناسایی کرد. همچنین در محدوده‌ای که کاروان‌سرای احمدکور واقع در شمال امامزاده زید جای داشته، اکنون دبیرستان حافظ برپا ست ( نقشه ... ).

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ رازی، امین‌احمد، هفت‌اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ نقشۀ تهران.

علی کرم‌همدانی