تاریخ معاصر ایران، مؤسسه مطالعات

نویسنده (ها) : مرجان رامی - مرتضی رسولی پور

آخرین بروز رسانی : یکشنبه 17 آذر 1398

تـاریـخ معـاصـر ایـران، مـؤسسۀ مطـالـعـات \ moʾassese-ye motāleʾāt-e tārīx-e moʾāser-e īrān\ ، مؤسسه‌ای که در تاریخ 2/ 4/ 1365 ش تأسیس گردید و تا پیش از دی‌ماه 1375، «مؤسسۀ پژوهش و مطالعات فرهنگی» نامیده می‌شد.
این مؤسسه در محدودۀ منطقۀ 1 شهرداری تهران، در محلۀ الٰهیه، خیابان فرشته (شهید فیاضی)، نبش خیابان چناران، شمارۀ 128 واقع است. ساختمان آن از 3 قطعه ملک تشکیل شده است که دو ملک از املاک مصادره‌ای متعلق به مدیران دورۀ پهلوی دوم بود و ملک میان آن دو از شخصی خریداری، و به این مجموعه اضافه شد (نک‌ : «دربارۀ ما»، بش‌ ؛ فراستی، 384-385).
هدف اولیه از تأسیس مؤسسه، نگهداری از اسنادی بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی از خانه‌ها و املاک شخصی رجال سیاسی و صاحب‌منصبان رژیم پهلوی به دست آمده بود؛ این اسناد مطابق احکام دادگاههای انقلاب در ملکیت بنیاد مستضعفان و جانبازان قرار گرفته بود و در یکی از واحدهای آن بنیاد به نام «دفتر تحقیق و استرداد» نگهداری می‌شد. در آن زمان به حفظ و نگهداری این اسناد (که عموماً جنبۀ خصوصی داشت) بیشتـر از منظر حقوقی ـ قضایی نگریسته می‌شد. با گذشت زمان و پس از خرید و اهدای اسناد دیگر مشخص گردید که از اسناد و مـدارک جمع‌آوری‌شـده، افـزون بـر استفـادۀ حقـوقی ـ قضایی می‌توان در پژوهشهای تاریخی دوره‌های قاجار و پهلوی نیز بهره جست. آن‌گاه گسترش فعالیتها و لزوم برنامه‌ریزی برای گردآوری و حفظ و نگهداری، سامان‌دهی، و اشاعۀ اطلاعات در نظر گرفته شد و با توسعۀ فضای مؤسسه در محوطه‌ای به مساحت 500‘8 مـ2 در 1374 ش، این مؤسسه نقش خود را به‌عنوان یک نهاد تخصصی ویژۀ «مطالعات تاریخ معاصر ایران» گسترش داد ( گزارش جامع ... ، 502؛ فراستی، 385).
مطابق اساسنامه، هدف این مؤسسه، پژوهش در زمینۀ تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فکری تاریخ معاصر ایران و ارائۀ خدمات به پژوهشگران در این حوزه است (مؤسسۀ پژوهشی ... ، 1). استفاده از فناوریهای روز برای حفظ و نگهداری اسناد و مدارک؛ فعالیتهای اطلاع‌رسانی با ایجاد کتابخانۀ تخصصی تاریخ معاصر، بانکهای اطلاعاتی، و تارنما؛ برگزاری نمایشگاهها و همایشها، و نیز انتشار آثاری در حوزۀ تاریخ معاصر ایران؛ برقراری ارتباط با محققان خارجی و ایران‌شناسان برای همکاری با مؤسسه؛ و نگهداری و مراقبت از اسناد، کتابها، مدارک، و عکسها، از اهداف دیگر مؤسسه است ( اساسنامه ... ، بش‌ ؛ گزارش عملکرد ... ، 8- 9؛ مؤسسۀ مطالعات ... ، 3).
آرشیو، کتابخانه، بانک اطلاعات پژوهش، دفتر همکاری و ارتباطات بین‌المللی، و انتشارات از بخشهای این مؤسسه‌اند («دربارۀ ما»، بش‌ ). مؤسسه دارای دو رکن اصلی شامل معاونت امور اجرایی و معاونت امور پژوهشی است که زیر نظر رئیس مؤسسه به کار می‌پردازند. معاونت امور اجرایی وظیفۀ سرپرستی و هماهنگی امور اجرایی را عهده‌دار است و از دو مدیریت اداری ـ مالی، و اطلاع‌رسانی تشکیل شده است. مدیریت اطلاع‌رسانی نظارت بر امور مجموعه‌سازی، سازمان‌دهی، حفظ و نگهداری مدارک و اسناد را بر عهده دارد؛ کتابخانه و آرشیو نیز زیر نظر مدیریت اطلاع‌رسانی کار می‌کنند (مؤسسۀ مطالعات، همانجا).
کتابخانه که وظیفۀ آن سازمان‌دهی، مجموعه‌سازی و خدمات عمومی است، 877‘28 عنوان کتاب و مدارک فارسی و غیرفارسی و 623‘ 53 مجلد کتاب و نیز 943‘1 عنوان نشریۀ فارسی در 000‘100 شماره‌مجله در اختیار دارد («دربارۀ ما»، بش‌ ). در میان کتابهای کتابخانه نزدیک به 000‘1 مجلد کتاب چاپ سنگی و نیز مجموعه‌ای از کتابهای شیخیه و بهائیت و کتابهای منتشرشده به زبان فارسی در خارج از کشور نگهداری می‌شود («واحد ... »، 344).
وظیفۀ آرشیو نیز گردآوری و نگهداری اسناد و مدارک و آسیب‌شناسی و مرمت، نمایه‌سازی و تهیۀ عکس و خدمات رایانه‌ای است و 000‘500‘2 برگ سند، 000‘300 قطعه عکس شناسایی‌شده، 180 نوع مدال و نشان و همچنین اسلاید، فیلم و نوار صوتی در اختیار دارد (مؤسسۀ مطالعات، 6؛ «دربارۀ ما»، بش‌ ). وظیفۀ بانک اطلاعات خبررسانی به مطبوعات، رسانه‌های داخلی و سازمانهای اسنادی مشابه و نیز پژوهشگران مستقل داخل و خارج کشور است. شمار اسناد چاپ‌شده در کتابها و مجلات 253‘ 27، عکسهای چاپ‌شده در کتابها و مجلات 212‘131، فهرست مندرجات 387‘311، سرگذشت‌نامه 563‘61، فهرست اعلام 103‘318‘2، فهرست مقاله‌های فارسی 261‘ 7 و مشاغل 212‘618 است («دربارۀ ما»، بش‌ ). افزون بر این، کارهای مربوط به اسناد و تهیۀ تصاویر بر عهدۀ بانک اطلاعات است (مؤسسۀ مطالعات، همانجا).
معاونت امور پژوهشی وظیفۀ تعیین خط‌مشی علمی و پژوهشی و سازمان‌دهی فعالیتهای پژوهشی و ارائۀ طرحها و موضوعهای پژوهشی را بر عهده دارد و شامل مدیریت پژوهش و مدیریت هماهنگی است. نظارت بر کار پژوهشگران مؤسسه، برگزاری همایشها و نشستهای تخصصی، و نظارت و بررسی مقاله‌ها و تألیفهای گوناگون در زمینۀ فعالیتهای مؤسسه و درج آنها پس از ویرایش در فصلنامۀ تخصصی تاریخ معاصر ایران یا چاپ مستقل اثر از وظایف مدیریت پژوهش است. ادارات تاریخ شفاهی، گزینش اسناد و تارنمای مؤسسه زیر نظر مدیریت فعالیت می‌کنند. مدیریت هماهنگی، کارهای اجرایی معاونت همچون انعقاد پروژه‌های تحقیقاتی و تدارک برگزاری همایشها و نشستها را بر عهده دارد و ادارات ارتباطات بین‌الملل، آماده‌سازی کتاب و انتشارات نیز زیرنظر مدیریت هماهنگی فعالیت می‌کنند. امروزه (1390 ش) همۀ مسئولیتهای مدیریت هماهنگی بر عهدۀ مدیریت پژوهش است.
در فاصلۀ سالهای 1368 تا پایان 1375 ش، مؤسسه 10 شماره کتاب تاریخ معاصر ایران را منتشر کرد و پس از آن نیز فصلنامه‌ای با همین عنوان آماده ساخت. این فصلنامه، تنها فصلنامۀ تخصصی تاریخ معاصر ایران پس از انقلاب اسلامی است («آغاز ... »، 7- 8).
افزون بر انتشار فصلنامه، ارائۀ پژوهشهای تاریخی مبتنی بر اسناد و نیز ترجمۀ آثار تاریخی از فعالیتهای مؤسسه بوده است، چنان‌که تاکنون بیش از 120 عنوان اثر منتشر کرده، و شماری از این آثار چندین‌بار تجدید چاپ شده است. همچنین برای فراگیرکردن اطلاعات تاریخی، از دی‌ماه 1383 ویژه‌نامۀ ایام در سطح گسترده‌ای به شکل ضمیمۀ روزنامۀ جام جم از سوی این مؤسسه منتشر می‌شود («انتشارات»، بش‌ ؛ «ضمیمه ... »، بش‌ ).
ثبت و ضبط خاطرات رجال سیاسی، فرهنگی و نظامی و جمع‌آوری و انتشار اطلاعات آنان از دوران قاجار و پهلوی مورد توجه مؤسسه بوده است. به همین منظور واحد تاریخ شفاهی این مؤسسه، تا زمان تألیف این مقاله (1389 ش) با بیش از 350 شخصیت که بیشتر آنان از صاحب‌منصبان رژیم پیشین بوده‌اند، مصاحبه و گفت‌وگو کرده است (مؤسسۀ مطالعات، 6؛ «تاریخ ... »، بش‌ ).
برپایی همایشهای تاریخی و نشستهای تخصصی و نیز شرکت فعال در نمایشگاههای بین‌المللی کتاب، مطبوعات و جشنوارۀ رسانه‌های دیجیتال از برنامه‌های مستمر این مؤسسه بوده است؛ همایشهای بین‌المللی نود و پنجمین و صدمین سال مشروطیت، بررسی کودتای 28 مرداد 1332، همایش کودتای سوم اسفند 1299، و دهها همایش یک‌روزه در موضوعهای گوناگون از آن جمله‌اند (مؤسسۀ مطالعات، همانجا).
یکی دیگر از فعالیتهای مؤسسه، تولید نرم‌افزارهای تاریخی است که از آن جمله است: لوح تاریخ معاصر ایران، شامل 40 شماره فصلنامۀ تاریخ معاصر ایران و فهرست منتخب با موضوعهای گوناگون تاریخی از دورۀ قاجار و پهلوی، در بر گیرندۀ 000‘4 تصویر، 000‘2 سند، 40 مصاحبه و 200 مقالۀ تاریخی که در دومین جشنوارۀ رسانه‌های دیجیتال در 1387 ش به‌عنوان اثر برتر، لوح افتخار و تندیس جشنواره را به دست آورد؛ لوح همایش یک‌صدمین سال انقلاب مشروطیت؛ لوح همایش هشتادمین سالگرد نهضت حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی؛ لوح خواندنیها (شامل 20 هزار چکیدۀ مقاله‌های تاریخی به‌همراه اسکن خواندنیها)؛ و لوح اسناد تاریخ معاصر ایران (شامل 5 هزار سند تاریخی در موضوعهای گوناگون تاریخی) (همان، 11).
در 1382 ش مؤسسه با آدرس اینترنتی www.iichs. org به فعالیتهای فرهنگی خود تنوع چشمگیری بخشید و موفق شد رشد فزاینده‌ای در جذب مخاطبان داشته باشد. این تارنما دارای بخشهای متنوع نمایشگاه عکس، نمایشگاه سند، تاریخ شفاهی، مقاله‌ها، رجال، روزشمار تاریخ، ماهنامۀ الکترونیکی «بهارستان»، سایت کودتای 28 مرداد 1332، و سایت تماشاگه تاریخ است (همانجا).

مآخذ

«آغاز سخن»، تاریخ معاصر ایران، تهران، 1376 ش، س 1، شم‌ 1؛ اساسنامۀ مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران، بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی، دبیرخانۀ هیئت امناء، 7/ 6/ 1384 ش؛ «انتشارات»، «تاریخ شفاهی»، «دربارۀ ما»، مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران (مل‌ )؛ «ضمیمۀ ایام ویژۀ تاریخ معاصر»، جام جم (مل‌ )؛ فراستی، رضا، «آرشیو مؤسسۀ پژوهش و مطالعات فرهنگی تلاشی در جهت حفظ اسناد فرهنگی»، مجموعۀ مقالات کاملیس 4، به کوشش عباس حری و عبدالله نجفی، تهران، 1377 ش؛ گزارش جـامع عملکرد هشت‌سالـۀ بنیـاد مستضعفـان و جانبـازان انقلاب اسلامی، تهران، 1368-1376 ش؛ گزارش عملکرد سال 1382 ش، مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران، 1383 ش؛ مؤسسۀ پژوهشی و مطالعات فرهنگی، اساسنامه، شم‌ 242‘4/ 339، 7/ 12/ 1374 ش؛ مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران، 1387 ش؛ «واحد کتابخانه»، تاریخ معاصر ایران، تهران، 1377 ش، س 2، شم‌ 7؛ نیز:

Iichs, www.iichs.org/ srcfiles/ printdoc.asp?id=346&doc _cat=12; Jamejam, www.jamejamonline.ir.
مرجان رامی ـ مرتضى رسولی‌پور