تجریش، تکیه ها

نویسنده (ها) : سیما طایفه

آخرین بروز رسانی : دوشنبه 18 آذر 1398

تجریش، تکیه‌ها \ te(a)ky(iy)ehā-ye tajrīš\ ، دو تکیه واقع در شمیران:

1. تکیۀ بزرگ

بنای مذهبی قاجاری واقع در شمیران، میدان تجریش، ضلع شمالی آستان امامزاده صالح، راستۀ اصلی بازار تجریش. این بنا در 25/ 7/ 1383 ش به شمارۀ 215‘11 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

تاریخچه

در گذشته تجریش دارای محله‌هایی ازجمله بالا و پایین و قلعه‌نو بوده است. محلۀ پایین به نواحی شرقی رود جعفرآباد گفته می‌شد و نواحی غربی رود، محلۀ بالا نام داشت. محله‌های بالا و پایین هرکدام دارای تکیه‌ای بودند که ازجمله موقوفات امامزاده صالح واقع در ضلع جنوب شرقی میدان تجریش به شمار می‌آمدند. تکیۀ محلۀ بالا به سبب قرارگیری در مجاورت بقعۀ امامزاده صالح، و راستۀ اصلی بازار تجریش رونق بیشتری داشت و به نامهای تکیۀ امامزاده صالح و تکیۀ بزرگ نیز خوانده می‌شد (بلاغی، 2/ 14؛ سرگذشت ... ، 259؛ ورجاوند، «تکیۀ امامزاده ... »، 54).

قدمت تکیۀ بزرگ تجریش بنابه گفته‌های معمران محل، به دورۀ فتحعلی شاه قاجار می‌رسد. به گزارش برخی منابع، شجاع‌السلطنه، پسر ششم فتحعلی شاه، در سالهای نخستین سدۀ 13 ق حمام، مسجد و حسینیه‌ای در شمال امامزاده صالح وقف آن بقعه کرد (حبیبی، 233). همچنین بر اساس یکی از نخستین مدارک دربارۀ اجرای مراسم عزاداری در این تکیه، فردی به نام حاج اسماعیل تجریشی در 1284 ق، هر هفته عواید 12 ساعت آب قنات پشت ده تجریش را به منظور اجرای تعزیه‌خوانی، به تکیۀ بزرگ اختصاص داده بود (سرگذشت، 265). امروزه، کتیبۀ سردر ورودی شمال غربی تکیه که پس از تجدید آن، در 1382 ش نصب شده است، تاریخ ساخت تکیه را 1218 ق، یعنی زمان سلطنت فتحعلی شاه معرفی می‌کند؛ در حالی که پیش از مرمت، کتیبه‌ای که حاوی اطلاعات تاریخی بنا باشد، وجود نداشته است. از طرفی، برخی منابع قدمت تکیه را نیمۀ اول سدۀ 13 ق دانسته، و بانیان آن را حاج حیدرعلی و حاج حسین‌علی از سرشناسان تجریش معرفی کرده‌اند (ورجاوند، همان، 55).

با توجه به اطلاعات به دست آمده، تاریخ دقیق احداث تکیه معلوم نیست؛ اما ازآنجاکه بنا از موقوفات امامزاده صالح است، به نظر می‌رسد تاریخ ساخت آن با تاریخ گسترش بقعۀ امامزاده در دورۀ قاجار اختلاف زیادی نداشته باشد و احتمالاً این تکیه در دورۀ سلطنت ناصرالدین شاه نیز برپا و فعال بوده است.

تکیۀ بزرگ در آغاز، با مصالح ابتدایی همچون تیر، تیرچه، خشت گلی، کاهگل و گچ ساخته شده بود (سامعی، 7) و فضای آن فقط مخصوص اجرای مراسم سوگواری ایام محرم، و نیز تعزیه‌خوانی بود و جایگاههایی ویژۀ تماشای حاضران داشت. این جایگاهها هرکدام مخصوص یکی از خاندانهای بزرگ و معروف محل بود و مردان در غرفه‌های همکف، و زنان در بالکنهای بالای همان غرفه‌ها مستقر می‌شدند؛ اما امروزه تکیه افزون بر اجرای مراسم ماه محرم، کاربری دیگری نیز یافته، و به بازار میوه و تره‌بار بدل شده است. غرفه‌های گرداگرد آن در طبقۀ همکف به صورت دکان درآمده‌اند و از تخت تکیه در وسط صحن نیز به‌عنوان سکویی برای فروش محصولات خوراکی استفاده می‌شود. فعالیت تجارتی کسبه تا فرارسیدن ماه محرم ادامه دارد. در این ماه، تکیه به حالت سابق و کاربری اصلی خود (برای برپایی مراسم عزاداری) بازگردانده می‌شود.

تکیۀ بزرگ تجریش از ابنیۀ وقفی است و از آنجا که در وقف‌نامۀ آن تصریح شده که تکیه باید به صورت تولیتی اداره شود، ادارۀ آن همواره زیر نظر متولیِ تعیین‌شده توسط هیئت امنا قرار داشته است. البته در فاصلۀ سالهای 1387- 1389 ش، ادارۀ تکیه به مدیریت وقت امامزاده صالح زیر نظر سازمان اوقاف سپرده شد، اما پس از آن، دوباره به حالت سابق بازگشت. کسبه نیز سالانه مبلغی به ازای 11 ماه فعالیت تجارتی به متولی می‌پردازند (سامعی، 12؛ تحقیقات ... ).

این بنا تا به حال چندین‌بار به طور جزئی، و در فاصلۀ سالهای 1380-1382 ش، به‌طور اساسی مرمت شده است. در این بازسازی، پایه‌ها و ستونهای فرسودۀ تکیه به‌ویژه تالارهای طبقۀ فوقانی تقویت، و به جای مصالح قدیمی، از آهن، سیمان، آجر و سنگ استفاده شد. ورودیهای چهارگانه نیز تعریض، و صحن و سرای تکیه مزین به کتیبه‌بندی و کاشی‌کاری شد؛ همچنین طبق توافق هیئت امنا فضای زیرین تکیه برای احداث سالنهای چندمنظوره به مساحت تقریبی 000‘1 مـ 2 گسترش یافت و تکیه مجهز به آشپزخانه و انباریهای متعدد شد (سامعی، 6-7).

اگرچه امروزه تکیۀ بزرگ تجریش با تغییراتی که در بدنۀ ساختمان آن برای ایجاد کاربری جدید صورت گرفته، فاقد عناصر معماری و تزیینی تاریخی ــ البته، به‌جز خرپای چوبی در قسمت شیروانی ــ است، به‌سبب اجرای مراسم مذهبی در آن، و نیز حفظ و استمرار کارکرد آیینـی ایـن نـوع از ابنیه، از لحاظ فـرهنگی ـ اجتماعی و اقتصادی ارزشمند به شمار می‌رود.

مشخصات معماری بنا

موقعیت مکانی تکیۀ بزرگ به گونه‌ای است که در شمال و غرب آن میدان تجریش و رودخانۀ جعفرآباد، در جنوب آن بنای امامزاده صالح، و در شرق آن بازار تجریش قرار دارد. قرارگیری تکیه در محور اصلی بازار تجریش دسترسی به کوچه‌های منشعب از بازار و راسته‌های فرعی آن را آسان می‌کند.

تکیۀ بزرگ به شمارۀ پلاک 533‘2 با مساحت 400 مـ 2 در دو طبقه ساخته شده است (بلاغی، 2/ 14). به گفتۀ یکی از معمران محل، زمین تکیه نخست متعلق به 7 باب خانه بود که پس از خریداری، تبدیل به تکیه شد. زمین تکیه به شکل مستطیل است که دو ضلع بلند آن در جبهۀ شمالی و جنوبی قرار دارد. این مستطیل با پهن‌شدن گوشه‌ها به طرح هشت‌ضلعی تبدیل شده است. ورودیهای آن در چهار گوشۀ شمال غربی، شمال شرقی، جنوب شرقی و جنوب غربی واقع است. درهای ورودی از جنس آهن، و به شکل نرده‌ای‌اند و بر پیشانی آنها، کتیبه‌های کاشی‌کاری نصب شده است. از آنجا که ورودیهای ضلع شمالی در محور بازار تجریش واقع شده‌اند، بیشترین رفت‌وآمد به داخل تکیه از طریق آنها انجام می‌گیرد. ورودی جنوب شرقی به بازار تجریش و امامزاده، و ورودی جنوب غربی (پس از عبور از یک بازار تره‌بار کوچک‌تر) به میدان تجریش راه می‌یابد؛ همچنین یک ورودی دیگر در ضلع جنوبی واقع شده است که در آهنی دولنگه دارد و مشرف به بقعۀ امامزاده صالح است (تحقیقات).

فضای اصلی تکیه فضای میانی است که غرفه‌ها و طاق‌نماها گرداگرد آن واقع شده‌اند. در مرکز فضای میانی، سکویی به ارتفاع تقریبی نیم‌متر از سطح زمین قرار دارد که «تخت» نامیده می‌شود. تخت تکیه با طرح هشت‌ضلعی زیر نورگیر سقف قرار دارد و دارای پنجره‌هایی کوتاه دورتادور تخت است که به آشپزخانۀ واقع در زیرزمین تعلق دارد. در گذشته، آشپزخانه به همراه آبدارخانه در قسمت جنوب غربی تکیه واقع شده بود، اما بعدها با افزایش جمعیت، کل فضای زیر تکیه به آشپزخانه بدل شد. اطراف تخت، 6 ستون باربر فلزی به ارتفاع 12 متر دیده می‌شود که تا خرپا پیش رفته‌اند. این ستونها در وضعیت اولیه از جنس چوب با پایه‌های سنگی منقوش بودند، اما پس از سیل 1366 ش، آسیب دیدند و در مرمت 1380 ش، به جای آن ستونهای فلزی کار گذاشته شد. امروزه، از ستونها غیر از نقش باربر، به‌عنوان پایه‌هایی برای نصب تجهیزات صوتی، تصویری و تهویه در ایام عزاداری نیز استفاده می‌شود (سامعی، 6؛ گنج‌نامه، 3/ 180؛ تحقیقات؛ ورجاوند، «تکیۀ امامزاده»، 55).

تکیه در جبهۀ شمالی دارای 5 غرفه، و در جبهۀ جنوبی و شرقی دارای 4 غرفه است. پیش از این، غرفه‌ها فاصله‌ای در حدود یک ذرع از زمین داشتند که بعدها به صورت دکان درآمدند (سرگذشت، 266). بالای هر غرفه مزین به کتیبه‌های کاشی‌کاری است که دارای متنی از ادعیه و اذکار مذهبی‌اند؛ همچنین کتیبه‌ای سرتاسری از آیات قرآن کریم با روکش طلا بر پیشانی طاق‌نماهای طبقۀ دوم نقش بسته است (سامعی، همانجا). در جبهۀ غربی، تالار تکیه با مساحت 34 مـ 2 واقع شده است (بلاغی، همانجا). تالار به‌عنوان محلی برای جلوس پیش‌کسوتان و بزرگان بالاتر از سطح زمین قرار دارد و بدین سبب، هنگام اجرای مراسم، دارای اشراف کامل بر تخت تکیه است. تالار درواقع 4 غرفۀ تودرتو با سقف نسبتاً مرتفع است که بر بالای آن، 4 پنجرۀ نیم‌دایرۀ چوبی دیده می‌شود. دسترسی به تالار تکیه با دو ردیف پلکان شمالی ـ جنوبی که هرکدام در حدود 6 پله دارد، فراهم شده است. این ضلع از تکیه فاقد طاق‌نما ست (تحقیقات).

در طبقۀ دوم، طاق‌نماهایی که برای استقرار بانوان ساخته شده است، به صورت ایوانهایی مشرف به صحن قرار دارد. شمار طاق‌نماهای تکیه بالغ بر 15 است. دسترسی به طاق‌نماها از پلکانی که در گوشۀ جنوب غربی و جنوب شرقی تکیه واقع شده، امکان‌پذیر است. در حال حاضر (1390 ش)، تمام طاق‌نماها با پنجره‌هایی چوبی از فضای نیمه‌باز به شکل فضای بسته درآمده، و در ضلع شرقی و جنوبی به نمازخانه و دفتر تکیه اختصاص یافته‌اند. در ضلع غربی و گوشۀ جنوب غربی نیز کتابخانۀ تکیه در حال ساخت است. همچنین دسترسی به شیروانی از طریق منفذی که در سقف راهرو طبقۀ دوم (گوشۀ جنوب غربی) ایجاد شده، امکان‌پذیر است (تحقیقات).

سقف تکیۀ تجریش به صورت شیروانی چهارشیب با خرپای چوبی است. به گزارش اهالی محل، تکیه در ابتدا فاقد سقف بوده است و بعدها اهالی خیّر محل برای پوشش آن از چادر، و نیز شیروانی استفاده کردند که با تیرهای چوبی به دست آمده از باغهای اطراف ساخته شد. این بخش از بنا، به‌عنوان عنصر کاربردی و البته تاریخی و ارزشمند آن به گونۀ جالبی استوار شده است. سقف شیروانی تکیه به‌طورکلی، شامل دو بخش است: نخست 4 سطح شیب‌دار که در پلان مستطیل‌شکل محوطۀ داخلی و غرفه‌ها استوار شده، و دیگری بخش نورگیر که بر فراز سطوح شیب‌دار ایستاده است. این سطوح تا ارتفاع حدود 8 متر با شیبی °45 بالا رفته، و سپس به صورت عمودی تا ارتفاع 2 متر ادامه یافته است ( گزارش ... ، 10؛ تحقیقات).

استوار شدن سقف بدین‌گونه است که ابتدا یک قاب مستطیل‌شکل به ابعاد حدودی 5×7 متر با 4 تیر چوبی در مرکز سقف (بر فراز تخت تکیه) ساخته شده است. این قاب که بر 6 ستون باربر اطراف تخت استوار است و وزن آن با ستونها به زمین منتقل می‌شود، درواقع، پایه‌ای برای ساخته شدن نورگیر تکیه متشکل از مشبکهای چوبی است که به صورت عمودی بالا رفته است. برای اجرای اسکلت شیروانی (خرپا)، شماری تیر چوبی میان لبۀ دیوارهای باربر طبقۀ دوم و قسمت نورگیر در فواصل یک متری، به شکل عمودی و به موازات یکدیگر استوار شده‌اند. در مرحلۀ بعد نیز، یک رشته تیرریزیهای افقی در فواصلی حدود 20 سانتی‌متر از پایین به بالا انجام گرفته است. سپس روی تمام تیرها حلب‌کوب شده، و بدین‌ترتیب، 4 بام شیب‌دار به دست آمده است. برای پوشش بخش نورگیر نیز از سیستم شیروانی و خرپای چوبی استفاده شده است ( گزارش، 10-11؛ ورجاوند، «تکیۀ امامزاده»، 54).

مراسم سوگواری در تکیۀ بزرگ

هر سال پیش از شروع ماه محرم، هیئت امنا و اهالی محل، تکیۀ بزرگ را برای اجرای مراسم سوگواری آذین‌بندی می‌کنند. در این ایام، لوازم مخصوص عزاداری و نمادهایی همچون کتیبه، پرچم، نخل، علامت و جز آنها به کار می‌رود. برای آماده‌سازی صحن و سرای تکیه، چند روز مانده به محرم پارچه‌ها و سیاهیها به دوزندگان داده می‌شود. این پارچه‌ها بیش از 300 متر از دیوارهای تکیه را می‌پوشاند. افزون بر کتیبه‌های پارچه‌ای، که روی آنها، اشعاری در رثای شهدای کربلا نوشته شده است، پرچمهایی نیز به رنگ سبز، سیاه و سرخ در تکیه افراشته می‌شود. یکی از سنتهای جالب قرار دادن عکس پیرغلامانِ درگذشتۀ هیئت در جایی مناسب از تکیه است. این تزیینات معمولاً تا 20 محرم باقی می‌ماند، اما پرچمها، تابلوها و اشیاء قدیمی که قدمت برخی از آنها به بیش از 150 سال می‌رسد، زودتر جمع‌آوری شده، و نزد بانیان و اهداکنندگانشان نگهداری می‌شوند (رضایی، 27؛ سامعی، 18).

برگزاری مراسم سوگواری در تکیۀ بزرگ بدین‌گونه است که در 15 روز اول محرم، افزون بر سینه‌زنی و زنجیرزنی، روضه‌خوانی، نوحه‌سرایی، سخنرانیهای مذهبی و اطعام عزاداران در دو نوبت صبح و شب انجام می‌گیرد. اجرای تعزیه نیز به 5 روز آخر اختصاص دارد. در گذشته، مراسم سینه‌زنی ابتدا در 4 مسجد نزدیک تکیه (استاد عزیز، خان، فاطمیه و همت) آغاز می‌شد و سپس، سینه‌زنان هر مسجد به نوبت وارد تکیه می‌شدند و به رهبری میان‌دار خود مراسم را ادامه می‌دادند؛ همچنین هنگام سینه‌زنی و نوحه‌خوانی در ظهر عاشورا، یکی از اهالی تجریش به نام حاج محمد الیاسی که صدایی خوش داشت، پرچم‌به‌دست پیشاپیش دستۀ سینه‌زنی حرکت می‌کرد و با نوایی محزون چاووشی می‌خواند. در روز تاسوعا نیز، این دسته‌های سینه‌زن از تجریش راهی شهر ری می‌شدند و در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) به عزاداری می‌پرداختند. سپس، عصر همان روز به منطقۀ ولنجک می‌رفتند و ضمن سینه‌زنی و عزاداری، نخل تکیۀ ولنجک را به حرکت درمی‌آوردند و به تجریش بازمی‌گشتند. افزون بر این، در روز تاسوعا و عاشورا، دسته‌های سینه‌زن دو تکیۀ بزرگ و کوچک تجریش برای ادای احترام به بازدید یکدیگر می‌رفتند (رضایی، همانجا؛ سامعی، 19-22).

روز عاشورا به‌عنوان مهم‌ترین روز مراسم عزاداری، دارای تشریفات و مناسک خاصی است که امروزه برخی از این آداب و رسوم انجام نمی‌گیرد و یا اجرای آنها مختصرتر شده است. در گذشته، در روز عاشورا مشعلی سنگین از جنس چوب یا فلز که با چراغهای زنبوری، فانوس، لاله و گل و گیاه تزیین شده بود، در تکیه گردانده می‌شد. نماد دیگر، حجلۀ حضرت قاسم (ع) بود که ظهر عاشورا جوانان آن را بر سر می‌گرفتند و تکیه را دور می‌زدند. این حجله با لامپهای کوچک و بزرگ و لاله‌های قدیمی تزیین و روشن می‌شد. شرکت ورزشکاران و پهلوانان منطقۀ تجریش نیز در چنین مراسمی جالب توجه بود.