تجریش، مسجد جامع

نویسنده (ها) : فاطمه شعبانی اصل

آخرین بروز رسانی : دوشنبه 18 آذر 1398

تجریش، مسجد جامع \ masjed(d-e) jāmeʾ-e tajrīš\ ، مسجدی در شمال غربی آستان امامزاده صالح ابن موسى کاظم (ع).
این مسجد در کنار بافت قدیمی و مهم‌ترین فضای عبور و مرور زندگی روزمرۀ مردم، میان بازار و بقعۀ امامزاده صالح واقع شده است. طبق صورت‌جلسۀ هیئت امنا در 1382 ش، محدودۀ مسجد چنین تعیین شده است: «حد شمالی، به حمام امامزاده صالح به‌صورت وضعیت فعلی؛ حد غربی، به راهرو درب ورودی شمالی امامزاده به صورت وضع موجود؛ حدشرقی، درب ورودی صحن مسجد در سابق واقع در کوچۀ صالحیه جنب کبابی؛ حدجنوبی، امتداد درب ورودی صحن مسجد تا حدوداً 3 متر پایین‌تر از چنار معروف و قدیمی مسجد جامع امامزاده» (صورت‌جلسه ... ، 1).
از تاریخ ساخت مسجد آگاهی چندانی در دست نیست؛ اما بر پایۀ وقف‌نامه‌ای موجود که در آن متولیان مسجد معرفی شده‌اند، دیرینگی آن حداقل به اوایل دورۀ قاجار باز می‌گردد. براساس این وقف‌نامه تولیت مسجد جامع تجریش باید نسل بعد از نسل بر عهدۀ فرزندان ارشد ذکور «آخوند ملا محمدعلی» (امام تجریشی) که در 1221 ق، در عهد فتحعلی‌شاه قاجار عهده‌دار تولیت مسجد بوده است، باقی بماند. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 1359 ش، ادارۀ مسجد تحت نظارت هیئت امنا درآمد و موقوفات مسجد نیز از آن تاریخ، زیرنظر سازمان اوقاف اداره می‌شود.
براساس اسناد موجود و گفته‌های آگاهان محلی، درگذشته، مسجد جامع تجریش فضایی به مراتب بزرگ‌تر از امروز را در بر می‌گرفته، و حدود 500 مـ2 مساحت داشته است. این مسجد در ابتدا بنایی یک‌طبقه و از نوع مسجدهای ایوان‌دار بوده است. ایوان این مسجد که درواقع صحن آن به‌شمار می‌رفته است، از محل درخت نسترنی مقابل مقبرۀ محمدولی‌خان سپهدار تنکابنی واقع در صحن امامزاده صالح آغاز می‌شده، و تا پلکانی که ویژۀ آمدورفت بانوان به مسجد بوده، ادامه می‌یافته است.
در آن زمان، به منظور مشخص کردن مرز میان محوطۀ مسجد و امامزاده، صحن مسجد را حدود یک متر بلندتر از صحن امامزاده ساخته بودند. از این‌رو، صحن مسجد به صورت ایوان درآمده بود. این ایوان یا صحن توسط 3 پله به صحن امامزاده صالح راه می‌یافت.
در آن زمان، مسجد دارای 3 درِ ورودی بود. از آن میان، دو در به رفت‌وآمد مردان اختصاص داشت. یکی از این دو در رو به بازار باز می‌شد و درِ دیگر در جنوب مسجد و در صحن آن جای داشت. ورودی زنان نیز در جنوب شرقی مسجد قرار داشت و آنان پس از گذشتن از پله‌هایی داخل شبستان مسجد می‌شدند.
مسجد در آن زمان دارای دیوارهایی آجری و طاقهایی ضربی و محرابی گلین و بلند بود و درهایی چوبین و مشبک داشت که میان شبکه‌های آن شیشه‌های کوچک رنگین کار شده بود و دیوارهای شبستان نیز با کاشیهای لعاب‌دار آبی‌رنگ تزیین شده بودند. همچنین یک هشتی با مساحت حدود 40 مـ2 در ضلع غربی مسجد وجود داشت که در دیوارهای آن سکوهایی برای نشستن ساخته بودند. بر روی بام مسجد برای نگهداری از کبوترهای حرم امامزاده، سازه‌ای بنا شده بود که به آن «کفترخانه» می‌گفتند.
این بنا تا 1347 ش به همان شکل برپا بود تا اینکه در آن سال مسجد به کلی بازسازی شد و صحن مسجد و امامزاده با یکدیگر هم‌سطح گردید و مسجد در 3 طبقه بنا شد. طبقۀ زیرین مسجد برای مدتی محل برگزاری دوره‌های آموزشی قرائت قرآن کریم بود، اما پس از مدتی به انبار بقعۀ امامزاده اختصاص یافت.
نمای بیرونی مسجد بسیار ساده و فاقد گنبد، مناره و گلدسته است و بنای مسجد از سطح کف بازار، دوطبقه دیده می‌شود. بنا به گفتۀ تولیت مسجد، مساحت بنای کنونی آن 150 مـ2 است.
طبقۀ اول که همکف با خیابان است، به شبستان مردان اختصاص دارد، اما از 1390 ش به این سو، بخشی از آن در سمت چپ با چادر جدا شده و در روزهایی که ازدحام جمعیت زائران حرم امامزاده صالح زیاد است، به نمازگزاران زن اختصاص می‌یابد. طبقۀ دوم با حدود 80 مـ2 به صورت بالکن ساخته شده است و در کل به بانوان اختصاص دارد.
محراب مسجد که در 1360 ش بازسازی شده است، دارای کاشی‌کاریهایی با طرحهای اسلیمی است. در حاشیۀ محراب با خط نسخ سورۀ مبارکۀ جمعه و در بالای آن در سمت راست عبارت «یا حنان» و در سمت چپ «یا منان» با کاشی آبی لاجوردی نوشته شده است. در ضلع جنوبی مسجد برای تأمین روشنایی 4 پنجره تعبیه شده که قابهای بالایی آن با شیشه‌های رنگین تزیین شده است. مسجد دارای یک درِ ورودی است که در ضلع غربی آن جای دارد.
این مسجد از دیرباز دارای تشکلهایی مذهبی در قالب هیئت عزاداری، امور خیریه و دوره‌های آموزش احکام و قرائت قرآن کریم بوده است. هیئت انصارالحسین وابسته به مسجد جامع تجریش یکی از قدیمی‌ترین هیئتهای موجود در منطقۀ شمیران است که هرساله در ماههای محرم و صفر، مراسم سوگواری امام حسین (ع) و یارانش را برگزار می‌کند.
قدیمی‌ترین سند مربوط به این هیئت، پرچم سفیدرنگ قلمکاری شده‌ای است که بر روی آن تاریخ 1300 ش نوشته شده است. این پرچم را شخصی به نام «علی کربلایی محمود» وقف این هیئت کرده است. در دورۀ رضا شاه در سالهایی که برگزاری مراسم سوگواری امام حسین (ع) ممنوع بود، هیئت انصارالحسین مسجد جامع تجریش، مخفیانه مبادرت به برگزاری این مراسم می‌کرد.
از سالهای میانی دهۀ 1370 ش، به مدت چندین سال در هیئت انصارالحسین در نخستین جمعۀ ماه محرم، با برپایی مراسمی از پیرغلامان اهل بیت با دادن طاق و شال از جنس ترمه تجلیل می‌شد. مشابه چنین مراسمی در گذشته نیز در این هیئت مرسوم بوده است و آن بدین‌گونه بود که در شب عاشورا زمانی که هیئت محلۀ پایین به اصطلاح به دیدن هیئت محلۀ بالا می‌آمد، یا زمانی که هیئت محلۀ بالا با حمل حجلۀ حضرت قاسم (ع) که با مشعل و فانوس آذین بسته شده بود و در حالی‌که درون آن دو کودک سید نشسته بودند و با دسته‌ای موسوم به «پیراهنیها» به دیدن هیئت محلۀ پایین می‌رفتند، میان مداحان و میان‌داران دو هیئت به رسم احترام، طاق و شالهایی رد و بدل می‌شد.
از 1372 ش بدین‌سو، به مناسبت میلاد حضرت فاطمه (ع) مراسم جشنی در این مسجد برگزار می‌شود که در آن هزینه‌های تهیۀ جهیزیه برای 7 عروس از سادات جمع‌آوری می‌گردد. همچنین در مسجدجامع تجریش تشکلی به نام «ستاد تأمین جهیزیه» زیرنظر آیت‌الله سید جمال‌الدین دین‌پرور، حجت‌الاسلام شیخ علی حیدری، حسن صالحی مقدم و عبدالله الیاسی برپا ست که به کمک نیکوکاران برای عروسان جهیزیه فراهم می‌کند.
از دیگر فعالیتهای فرهنگی مسجد جامع تجریش، برگزاری دوره‌های آموزش قرائت قرآن کریم و احکام شرعی است. افزون بر اینها، مراسم روضه‌خوانی به مناسبتهای مختلف مذهبی در طول سال در این مسجد برقرار است.
از امامان جماعت مسجد جامع تجریش در پیش از انقلاب اسلامی می‌توان از آخوند ملا محمدعلی تجریشی، آخوند ملا ابوالقاسم تجریشی، آقاکوچک، آقا شیخ محمد، آقا شیخ عبدالله امامی و در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی از آقا شیخ حسین جمال‌الحق، آقا شیخ علی حیدری، سید ابراهیم شریفی و سید محمود امیری نام برد.

مآخذ

اسناد دست‌نوشتۀ موجود مسجد؛ صالحی مقدم، عباس (تولیت مسجد جامع)، مصاحبه با مؤلف، 1391 ش؛ صالحی مقدم، علی، مصاحبه با مؤلف، 1391 ش؛ صورت‌جلسۀ دوم، «در خصوص حفظ حدود و ثغور مسجد»، مورخ 06/ 03/ 1382 ش، موجود در مسجد؛ فرخ‌نظر (معمار و کارشناس اوقاف)، سند وزارت فرهنگ، شم‌ 810، 26/ 11/ 1352 ش؛ قنادیان، معصومـه، مصاحبه با مؤلف، 1391 ش.

فاطمه شعبانی اصل