تجریشی

نویسنده (ها) : میترا آقامحمدحسنی

آخرین بروز رسانی : دوشنبه 18 آذر 1398

تجریشی \ tajrīšī\ ، محمدعلی، پدر جیران تجریشی، سوگلی ناصرالدین شاه قاجار.
محمدعلی تجریشی از روستاییان اهل تجریش و پدر جیران تجریشی، از زنان عقدی و بسیار محبوب ناصرالدین شاه بود. از زندگی محمدعلی اطلاع چندانی در دست نیست و نام او در برخی از منابع دورۀ قاجار و تنها در زمانی مطرح می‌شود که ذکری از دختر او به عنوان سوگلی ناصرالدین‌ شاه به میان می‌آید.
پولاک پزشک مخصوص ناصرالدین شاه در اشاره به زندگی خصوصی و همسران ناصرالدین شاه، پدر جیران را نجار فقیری از اهالی روستای تجریش معرفی (I/ 232)، و بلاغی از او با عنوان کشاورزی تجریشی یاد می‌کند (ص 17). آنچه مسلم است تجریشی تا پیش از ازدواج دخترش با ناصرالدین شاه رعیتی ساده بود، اما به واسطۀ دلبستگی فراوان شاه به جیران، زندگی او نیز دستخوش تغییراتی شد. جایگاه جیران در نزد شاه به اندازه‌ای بود که ناصرالدین شاه به او لقب فروغ‌السلطنه داد و دو فرزند او به نامهای امیرمحمد قاسم میرزا و ملکشاه یکی پس از دیگری به ولیعهدی برگزیده شدند؛ اما هر دو آنها در کودکی به طرز مشکوکی درگذشتند (سرنا، 199، حاشیه؛ بامداد، 3/ 464؛ مستوفی، 534، حاشیۀ 1).
انتصاب دو کودک خردسالِ زنی روستازاده به ولایتعهدی ایران از سوی ناصرالدین شاه، تعجب شمار زیادی را برانگیخت. در آن زمان میرزا آقاخان نوری برای مشروعیت بخشیدن به این تصمیم شاه، در نسب‌نامه‌ای دروغین، محمدعلی تجریشی را به هلاگوخان مغول منتسب کرد و فرزند خود را به وزارت و خدمت امیر قاسم خانِ ولیعهد گماشت (امین‌الدوله، 11).
خانوادۀ جیران نیز از این وصلت بی‌بهره نماندند؛ چنان‌که محمدعلی تجریشی پس از ازدواج دخترش، به برخی مناصب دولتی دست یافت، و در پی آن لقب خان نیز به نام او افزوده گشت (بامداد، 3/ 464، 4/ 323، حاشیۀ 1) و حکومت بلوک شمیران به او سپرده شد (امین‌الدوله، 60).
دربارۀ طول مدت و زمان حکمرانی او بر بلوک شمیران در هیچ‌یک از منابع دورۀ قاجار اطلاع قابل ملاحظه‌ای وجود ندارد؛ اما به روایت امین‌الدوله، پس از مرگ محمدعلی خان تجریشی، برجای او ابراهیم‌خان امین‌السلطان به حکومت شمیران منصوب شد (ص 59-60). افزون بر این، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه نیز در کتاب المآثر و الآثار، در فهرست حکام ولایات ایران از تجریشی به‌عنوان حاکم ساوه یاد می‌کند؛ با این حال، در منابع دیگر هیچ اشاره‌ای به این منصب و زمان آن نشده است؛ اما با توجه به گزارش امین‌الدوله مبنی بر حاکمیت امین‌السلطان بر بلوک شمیران، پس از مرگ تجریشی، گمان می‌رود که او در دوره‌ای پیش از حکومت بر بلوک شمیران، حاکم ساوه بوده است (نک‌ : اعتمادالسلطنه، 1/ 58).
محمدعلی خان تجریشی همچنین به واسطۀ این ازدواج و ارتقای منزلت اجتماعی‌اش، با برخی از خاندانهای معروف روزگار خود نیز پیوند سببی یافت؛ چنان‌که مخبرالسلطنه هدایت در مقدمۀ کتاب خاطرات و خطرات خود و در اشاره به نسبتهای خانوادگی خود با تجریشیها، نامی هم از محمدعلی تجریشی به میان می‌آورد (ص سی و یک).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ امین‌الدوله، علی، خاطرات سیاسی، به کوشش حافظ فرمانفرماییان، تهران، 1355 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قم، 1350 ش؛ سرنا، کارلا، آدمها و آیینها در ایران، ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی، تهران، 1362 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1341 ش؛ هدایت، مهدی‌قلی، خاطرات و خطرات، تهران، 1344 ش؛ نیز:

Polak, J. E., Persien das Land und seine Bewohner, Leipzig, 1865.
میترا آقامحمدحسنی