تحقیقات گیاه پزشکی کشور، مؤسسه

نویسنده (ها) : لیلا نمازکار

آخرین بروز رسانی : دوشنبه 18 آذر 1398

تحقـیـقـات گیـاه‌پـزشکـی کشـور، مـؤسسـه \ moʾassese-ye tahqīqāt-e giyāh-pezeškī-ye kešvar\ ، مؤسسه‌ای با فعالیتهای پژوهشی در زمینۀ گیاه‌پزشکی، واقع در خیابان یمن در محلۀ ولنجک. این مؤسسه در 1302 ش و هم‌زمان با نخستین فعالیتهای گیاه‌پزشکی در کشور، با نام «ادارۀ تشخیص محلی آفات و مبارزه با آنها» بنیان گذاشته شد.
جلال افشار نخستین فردی بود که تحقیق و بررسیهای گیاه‌پزشکی را در ایران آغاز کرد. او پس از پایان تحصیلات در روسیه در 1298 ش، به ایران بازگشت و در مدرسۀ برزگران (بعدها دانشکدۀ کرج) به تدریس پرداخت. سپس، در 1302 ش، آزمایشگاه کوچکی به نام «ادارۀ تشخیص محلی آفات و مبارزه با آنها» را برای بررسی آفات در انستیتو پاستور تأسیس کرد. ادارۀ کوچک او در 1306 ش از انستیتو پاستور ایران جدا شد و به ادارۀ کل فلاحت در وزارت فواید عامه پیوست و در 1308 ش، به «بنگاه دفع آفات» تغییر نام داد (مؤسسۀ تحقیقات آفات ... ، 4-5؛ زمردی، 17، 438؛ باقری، 217).
افشار در 1307 ش موزۀ جانورشناسی را نیز در دانشکدۀ کشاورزی کرج پایه‌گذاری کرد (مؤسسۀ تحقیقات آفات، 5؛ باقری، همانجا). بنگاه دفع آفات با نظارت افشار و با کمک شاگردان فارغ‌التحصیل او به‌تدریج توسعه یافت؛ به‌طوری‌که این بنگاه در سالهای 1313 و 1314 ش در شمال کشور نخستین، و شاید تنها مبارزۀ کاملاً موفق بیولوژیک را با وارد کردن نوعی کفشدوزک همراه با شپشک استرالیایی انجام داد. این بنگاه به‌تدریج آفات مهم کشور را جمع‌آوری، و شناسایی کرد (مؤسسۀ تحقیقات آفات، همانجا).
در 1322 ش، افشار آزمایشگاهی به‌نام «آزمایشگاه حشره‌شناسی و دفع آفات نباتی» ــ که ریاست آن را خودش عهده‌دار بود ــ بنا نهاد. این آزمایشگاه زیر نظر مستقیم وزیر کشاورزی، و در دو اتاق کوچک در محل وزارت کشاورزی آن زمان (محل سابق فروشگاه شهر و روستا واقع در خیابان فردوسی تهران) فعالیت می‌کرد (همانجا؛ تاریخچه ... ، 8؛ زمردی، همانجا).
پس از جنگ جهانی دوم، در 1324 ش مهندس دواچی که از 1322 ش، ریاست ادارۀ کل دفع آفات نباتی را برعهده داشت، آزمایشگاه حشره‌شناسی را توسعه داد. در همین سالها، متخصصانی از شوروی سابق ازجمله الکساندروف، چواخین و کریوخین، و نیز چند تن از فارغ‌التحصیلان دانشکدۀ کشاورزی کرج، ازجمله هایک میرزایانس، در این آزمایشگاه مشغول به کار شدند. این متخصصان همراه با مهندس کوثری و فیروز تقی‌زاده، طی سفر به استانهای مختلف، به جمع‌آوری اطلاعات مقدماتی در زمینۀ آفات مرکبات، پسته، خرما، زیتون، درختان میوه، موش مغان، ملخ مراکشی و سن گندم پرداختند. با زحمات هایک میرزایانس در جمع‌آوری و رده‌بندی حشرات و همکاری متخصصان روس، در همین سال مجموعۀ عظیم حشرات تشکیل شد. البته پایه‌های نخستین علم حشره‌شناسی و مطالعات رده‌بندی حشرات و تشکیل موزۀ حشرات از اوایل سالهای 1300 ش به همت جلال افشار گذارده شده بود (مؤسسۀ تحقیقات آفات، همانجا؛ زمردی، 97، 99، 438؛ مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی ... ، بش‌ ). در بهار 1378 ش، پس از درگذشت میرزایانس و به پیشنهاد وزیر کشاورزی وقت، این مجموعه به افتخار بنیان‌گذار آن، «موزۀ حشرات هایک میرزایانس» (ه‌ م) نامیده شد.
در 1325 ش، رشتۀ بررسی بیماریهای گیاهی به «آزمایشگاه حشره‌شناسی و بررسی آفات گیاهی» اضافه شد و در 1326 ش، به «ادارۀ کل دفع آفات نباتی» انتقال یافت. سپس، در 1328 ش، «ادارۀ بررسی آفات» به «ادارۀ کل بررسیها» در ساختمان آن زمان وزارت کشاورزی (واقع در نبش خیابان لاله‌زار نو و انقلاب) پیوست. در 1336 ش، نیز ادارۀ بررسی آفات به سطح ادارۀ کل ارتقا یافت و به «ادارۀ کل بررسی آفات نباتی و قرنطینه» تغییر نام داد و زیر نظارت و سرپرستی مدیریت کل دفع آفات نباتی قرار گرفت و محل آن به ساختمانی استیجاری واقع در خیابان سعدی، مقابل شرکت بیمۀ ملی ایران منتقل شد. در این زمان، بعضی از واحدهای شهرستان آن نیز در اهواز، اصفهان، تبریز و ورامین گشایش یافت (مؤسسۀ تحقیقات آفات، 6؛ تاریخچه، 8؛ زمردی، 170، 447).
در سالهای منتهی به 1340 ش، تأسیس نهادهای تحقیقاتی در رشته‌های کشاورزی برای بهره‌گیری از دانش جدید ضرورت یافت. ازجمله در زمینۀ گیاه‌پزشکی، ایجاد مؤسسۀ تحقیقاتی مستقل مورد تأیید قرار گرفت و مقرر شد تمامی امکانات تحقیقات گیاه‌پزشکی وزارت کشاورزی در چهارچوب مؤسسه‌ای به‌نام «انستیتوی بررسی آفات و بیماریهای گیاهی» جمع شود (همو، 237).
در 1339 ش، بر پایۀ تصویب‌نامۀ هیئت وزیران، 000‘56 مـ 2 از زمینهـای دولتـی اوین ــ که زمینهای خالصۀ آن زمان اراضی بایر و مزارع گندم بود ــ برای ایجاد تأسیسات جدید در اختیار ادارۀ کل بررسی آفات نباتی و قرنطینه قرارگرفت (مؤسسۀ تحقیقات آفات، همانجا).
در 1341 ش، با تصویب هیئت وزیران، ادارۀ کل بررسی آفات نباتی و قرنطینه به «انستیتوی بررسی آفات و بیماریهای گیاهی» تغییر نام داد و به صورت سازمان وابسته به وزارت کشاورزی امکانات و اختیارات ویژه‌ای یافت، اما قسمت قرنطینه از آن جدا شد و به ادارۀ کل دفع آفات نباتی (سازمان حفظ نباتات کنونی) پیوست.
در 1341 ش، انستیتو توانست 15 هکتار دیگر از اراضی اوین را برای احداث تأسیسات، مزرعه‌ها، باغهای آزمایشگاهها و خانه‌های سازمانی محققان در اختیار گیرد (همانجا؛ باقری، 218). هیئت وزیران در نشست 18 فروردین 1341، اساسنامۀ تأسیس انستیتوی بررسی آفات و بیماریهای گیاهی را تصویب کرد که یکی از مواد آن ادارۀ انستیتو زیر نظر یک شورای عالی به‌وسیلۀ هیئتی فنی و به ریاست یکی از اعضای آن بود (زمردی، 238). طبق این اساسنامه، نخستین هیئت فنی پنج‌نفره متشکل از دکتر قوام‌الدین شریف، فیروز تقی‌زاده، دکتر علی‌اکبر آگه، مهندس هایک میرزایانس و دکتر مجید امیدوار تعیین، و قرار شد هر سال یکی از اعضا وظیفۀ ریاست، و عضوی دیگر وظیفۀ معاونت را برعهده گیرد (همو، 244).
در 1342 ش، انستیتو رسماً به ساختمانهای تازه افتتاح‌شده در خیابان مقدس اردبیلی انتقال یافت و در 1343 ش، حدود 12 هکتار دیگر از اراضی خالصۀ اوین و ولنجک برای احداث ساختمانهای اداری و تحقیقاتی، آزمایشگاهها، گلخانه‌ها، مزرعه‌ها، باغهای آزمایشی و نیز ساختمانهای مسکونی محققان در اختیار انستیتو قرارگرفت. با تلاش و پیگیریهای دیگر، به‌ویژه کوششهای قوام‌الدین شریف، در اول مهرماه همان سال، انستیتو به‌صورت رسمی گشایش یافت (همو، 242؛ باقری، همانجا). در همان سال (1342 ش) قسمت رده‌بندی حشرات نیز به‌عنوان یکی از قسمتهای مهم مؤسسه در طبقۀ سوم ساختمان مرکزی (بالای کتابخانۀ مرکزی کنونی مؤسسه) در سالنی بزرگ جای گرفت (زمردی، 439).
به پیشنهاد وزارت کشاورزی، قانون تأسیس «مؤسسۀ بررسی آفات و بیماریهای گیاهی» در 1344 به تصویب دو مجلس شورا و سنا رسید. در این قانون، واژۀ «انستیتو» به «مؤسسه» تغییر کرد و هیئت پنج‌نفره، و مدیریت چرخشی آن ملغا شد و جای خود را به یک مدیریت ثابت داد. طبق این قانون، رئیس مؤسسه را شورای عالی مؤسسه، که ریاست آن را وزیر کشاورزی به‌عهده داشت، انتخاب، و حکم منصب وی را بالاترین مقام کشور امضا، و صادر می‌کرد. در پی این قانون، دکتر عباس دواچی به ریاست مؤسسه انتخاب شد (همو، 244، 292؛ مؤسسۀ تحقیقات آفات، 7؛ مجموعه ... ، 269).
در دهۀ 1350 ش، ساختمان بزرگ موزه در قسمت 15 هکتاری مؤسسه تکمیل شد و بخشهای پایه، ازجمله بخشهای رده‌بندی حشرات، گیاه‌شناسی و جانورشناسی کشاورزی، به این ساختمان منتقل شد و در 1351 ش، طبقۀ دوم ساختمان به موزۀ حشرات اختصاص یافت (زمردی، 441).
در 1352 ش، با تصویب «قانون تأسیس سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی»، مؤسسه و همۀ واحدهای آن در استانها رسماً زیر پوشش سازمان تحقیقات قرار گرفت و نام آن، با جایگزینی واژۀ «تحقیقات» به جای «بررسی»، به «مؤسسۀ تحقیقات و بیماریهای گیاهی» تغییر یافت (مؤسسۀ تحقیقات آفات، 8).
براساس مصوبۀ بهمن 1371 شورای عالی اداری، بخش «تحقیقات منابع طبیعی» از سازمان تحقیقات جدا شد و به «سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی» تغییر نام داد و به‌تبع آن، «مؤسسۀ تحقیقات آفات و بیماریهای گیاهی» هم جزو سازمان جدید شد (همانجا؛ زمردی، 333).
مؤسسۀ تحقیقات آفات و بیماریهای گیاهی در 1385 ش، براساس مصوبۀ هیئت امنای سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، به «مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور» با سرواژۀ IRIPP تغییر نام داد (عسکری و حسنی مقدم، 22؛ عسکری).
درحال‌حاضر (1390 ش)، مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور دارای زمینی به مساحت 25 هکتار است که خیابان یمن بخش اصلی آن را به دو قسمت 5 و 15 هکتاری تقسیم کرده است؛ همچنین، قسمت دیگری از آن (بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک) بالاتر از خیابان یمن و جدا از دو قسمت یادشده، در ضلع شمالی خیابان کودکیار قرار دارد. مؤسسه دارای 11 بخش تحقیقاتی ستادی، 60 آزمایشگاه تحقیقاتی فعال، 35 گلخانه و اتاق حرارت ثابت، و 32 بخش استانی در کشور است. این مؤسسه زیرمجموعه‌ای از سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، که یکی از سازمانهای تابع وزارت جهاد کشاورزی است، به شمار می‌رود (همو؛ تحقیقات ... ).
در قسمت 5 هکتاری ساختمان اداری، 5 بخش از 11 بخش مؤسسۀ گیاه‌پزشکی قرار دارند که عبارت‌اند از:

1. بخش تحقیقات آفت‌کشها

این بخش هم‌زمان با آغاز فعالیت «ادارۀ بررسی آفات» در وزارت کشاورزی، کار خود را شروع کرد و در 1336 ش، گروه سم‌شناسی به‌طور فعال‌تری مشغول به کار شد. در 1342 ش، که «انستیتوی بررسی آفات و بیماریهای گیاهی» در ساختمانهای تازه‌احداث‌شده در اوین آغاز به فعالیت کرد، بخش «بررسی سموم کشاورزی»، نخست به بخش «درمان‌شناسی گیاهی»، و سپس در 1357 ش، به بخش «تحقیقات آفت‌کشها» تغییر نام داد.

2. بخش تحقیقات بیماریهای گیاهان، معروف به ساختمان دکتر شریف

این بخش از نخستین بخشهای مؤسسه است که از 1324 ش فعالیت خود را آغاز کرده است. این بخش را آقایان دکتر شریف، دکتر اسفندیاری و دکتر بهبودی بنیان نهادند. در آغاز، بخشهای ویروس‌شناسی و نماتدشناسی نیز با این بخش ادغام شده بودند، اما بعدها به طور مستقل، به فعالیتشان ادامه دادند. این بخش و بخش آفت‌کشها در یک ساختمان قرار دارند.

3. بخش تحقیقات نماتدشناسی گیاهی

این بخش که دکتر مجید امیدوار در 1342 ش آن را پایه گذارد، در 1347 ش به طور رسمی تأسیس، و در 1363 ش، با بخش «تحقیقات بیماریهای گیاهی» ادغام شد، اما بار دیگر، در 1371 ش، به‌عنوان بخش مستقل به فعالیت خود ادامه داد. کلکسیون ملی نماتدهای گیاهی در این بخش نگهداری می‌شود.

4. بخش تحقیقات ویروس‌شناسی گیاهی

این بخش در 1369 ش فعالیت خود را آغاز کرد. این بخش و بخش نماتدشناسی در مجاورت یکدیگر قرار دارند.

5. بخش هماهنگی امور پژوهشی و فناوری

این بخش که هم‌اکنون بدین نام خوانده می‌شود و دارای واحدهای تخصصی است، از 1341 ش، با نام دفتر خدمات فنی تشکیل شد و فعالیت خود را آغاز کرد. سپس، براساس شرح وظایف و تشکیلات مصوب 1376 ش، به بخش «خدمات فنی و تحقیقاتی» تغییر نام داد.
در قسمت 15 هکتاری، 5 بخش تحقیقاتی همراه با ساختمانهای «سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی» و «ساختمان سازمان حفظ نباتات» قرار دارند. ساختمان «مجموعۀ تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی گیاه‌پزشکی ایران»، معروف به «ساختمان موزه»، در مجاورت ساختمان «سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی» واقع است. 3 بخش «کتابخانۀ مرکزی»، «نمایشگاه توانمندیها و دستاوردهای تحقیقاتی مؤسسه» و «انجمن حشره‌شناسی ایران» در این ساختمان سه‌طبقه قرار دارند. بخش تحقیقات جانورشناسی که فعالیت خود را از 1324 ش آغاز کرده، در طبقۀ اول ساختمان واقع است. بخش رده‌بندی حشرات فعالیت خود را از 1341 ش آغاز کرده است. این بخش، موزۀ حشره‌شناسی هایک میرزایانس، و انجمن حشره‌شناسی در طبقۀ دوم ساختمان قرار دارند.
بخش تحقیقات رستنیها در 1324 ش، تقریباً هم‌زمان با ایجاد دیگر تخصصهای گیاه‌پزشکی، پی‌ریزی شد. در 1324 ش، نخست قسمت قارچ، و 3 سال بعد، قسمت گیاهان آن فعال شد. در 1345 ش، این بخش، با نام «بخش بررسی رده‌بندی گیاهان»، فعالیتهای خود را پیگیری کرد و از 1376 ش، به «بخش تحقیقات رستنیها» تغییر نام داد. این بخش، در کنار هرباریومها و کلکسیونهای رستنیهای وزارت جهاد کشاورزی، در طبقۀ سوم ساختمان قرار دارد.
کتابخانه و مرکز اسناد و مدارک علمی گیاه‌پزشکی کشور فعالیت خود را از بدو تأسیس مؤسسه آغاز کرده است. کتابخانه از مرداد 1382، به طبقۀ همکف محل کنونی ساختمان موزه منتقل شد و نام آن از «کتابخانۀ مرکزی» به «مرکز اسناد و مدارک علمی کشاورزی» تغییر یافت.
نمایشگاه توانمندیها و دستاوردهای تحقیقاتی مؤسسه در 1387 ش، در طبقۀ همکف ساختمان موزه افتتاح شد. در این نمایشگاه، چکیده‌ای از فعالیتها، توانمندیها و قابلیتهای علمی مؤسسه در زمینۀ علم گیاه‌پزشکی در معرض تماشای عموم قرار می‌گیرد.
هدف از تأسیس این نمایشگاه، آشنایی بازدیدکنندگان در بازدیدی اجمالی، با فعالیت تحقیقاتی بخشها و دستاوردهای تحقیقاتی، از بدو تأسیس تاکنون است.
سابقۀ بخش تحقیقاتی حشره‌شناسی هم‌زمان با آغاز فعالیتهای جلال افشار بوده، و فعالیت آن در 1340 ش در مؤسسه آغاز شده است.
بخش تحقیقات علفهای هرز در 1319 ش زیر نظر وزارت کشاورزی فعالیت خود را آغاز کرده، و در 1326 ش، به طور مستقل در مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی مستقر شده است. این بخش نیز در قسمت 15 هکتاری، در نزدیکی ورودی باغ قرار دارد.
بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک در 1363 ش در مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور تأسیس شد و شروع به فعالیت کرد (مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی، بش‌ ؛ نقشه ... ؛ «بخش ... »، بش‌ ؛ تحقیقات).
مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور دو نشریۀ رسمی دارد: رستنیها و آفات و بیماریهای گیاهی، که هردو آنها فصلنامه‌اند. نشریۀ آفات و بیماریهای گیاهی از قدیمی‌ترین نشریه‌های رسمی مؤسسه است که از 1325 ش، با نام آفات و بیماریهای نباتی از طرف آزمایشگاه ادارۀ کل دفع آفات نباتی منتشر شد و نام آن از 1344 ش، به آفات و بیماریهای گیاهی تغییر کرد.
مجلۀ رستنیها یکی دیگر از نشریه‌های رسمی مؤسسه است که مجوز انتشار رسمی آن در 1377 ش صادر، و نخستین شمارۀ آن در 1379 ش چاپ و منتشر شد (مؤسسۀ تحقیقات آفات، 33).
هدف مؤسسۀ گیاه‌پزشکی تهیۀ محصولات سالم در همۀ مراحل کشاورزی (قبل از کاشت، کاشت، داشت، برداشت، و انبارداری) و تأمین امنیت غذایی، و شناسایی، مبارزه و کنترل آفات و تولید سموم شیمیایی کم‌خطر، با استفاده از ذخایر ژنتیکی و روشهای تلفیقی و تحقیقاتی است (مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی، بش‌ ).
مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی چهارمین اثر معرفی‌شده در چهارمین همایش ثبت آثار میراث فرهنگی است که در 7 دی 1390، ثبت آن تصویب شد (سازمان ... ، بش‌ ؛ عسکری).

مآخذ

باقری زنوز، ابراهیم، تاریخ تحولات علوم کشاورزی ایران (از دورۀ باستان تا عصر حاضر)، تهران، 1382 ش؛ «بخش تحقیقات مبارزۀ بیولوژیک»، مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور (مل‌ )؛ تاریخچۀ کشاورزی ایران و هشت سال سازندگی در بخش تحقیقات، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، 1376 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ زمردی، عظیم، تاریخ گیاه‌پزشکی ایران، کرج، 1382 ش؛ سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران (مل‌ )؛ عسکری، حسن (عضو هیئت علمی و رئیس مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور)، مصاحبه با مؤلف؛ همو و مجید حسنی‌مقدم، سند برنامه‌ای و راهبردی توسعۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور، مبانی، چالشها، راهبردها و راهکارها، تهران، 1389 ش؛ مجموعۀ قوانین سال 1344؛ مؤسسۀ تحقیقات آفات و بیماریهای گیاهی (به مناسبت پنجاه و هشتمین سالگرد تأسیس مؤسسۀ تحقیقات آفات و بیماریهای گیاهی 1322-1380)، تهران، 1380 ش؛ مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور (بروشور چاپ نشده)، تهران، وزارت جهاد کشاورزی؛ نقشۀ باغ گیاه‌شناسی، ذخایر ژنتیکی و تنوع زیستی گیاه‌پزشکی کشور، 1383 ش؛ نیز:

Biological ... , http:/ / biologicalcontrol.iripp.ir/ DepPages DepHistory.htm(acc.Jan.24,2012); Tchto..., www.tchto- portal.ir/ News/ New.aspx?ZID=271(acc.Jan.24,2012).
لیلا نمازکار