جاجرود، رودخانه

نویسنده (ها) : علی کرم همدانی - ناصر پازوکی طرودی

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 19 آذر 1398

جـاجـرود، رودخـانـه \ rūd-xāne-ye jājrūd\ ، بزرگ‌ترین رودخانه در شهرستان شمیران، با حوضۀ آبریزی به مساحت 800‘69 هکتار و با متوسط جریان آب سالانه به میزان 350 میلیون مـ3.
این رودخانه که از هزاران جوی و چشمۀ کوچک و بزرگ در مناطق لواسان و رودبار قصران، و در این محدودۀ جغرافیایی فراهم می‌شود، تا پیش از احداث سد لتیان طی سالهای 1342-1346 ش، در جنوب شهر لواسان کنونی از مجاورت روستایی به نام لتیان و از سمت غرب کوههای آراکوه و کوه جاجرود وارد درۀ جاجرود می‌شد و پس از طی مسافتی حدود 35 کمـ به جلگۀ ری و ورامین می‌ریخت و زمینها و روستاهای آن مناطق را آبیاری می‌کرد.
بخش عمدۀ آب این رودخانه پس از احداث سد لتیان، صرف آب آشامیدنی مردم تهران می‌شود و تنها درصدی از آن در هنگام بهار از دریچۀ سد خارج می‌شود و مسیر تاریخی خود را طی می‌کند و به دشت ورامین می‌رسد. در فاصلۀ 10کیلومتری شمال پاکدشت ورامین، رودخانۀ دماوند و رودخانۀ بومهن یا سیاه‌رود به رودخانۀ جاجرود می‌ریزند. در پایین‌دست تقاطع این رودخانه‌ها در 1389 ش/ 2010 م، سد جدیدی به نام سد ماملو احداث شده است تا امکان ذخیره‌سازی و تأمین آب شهرستانهای ورامین و پاکدشت فراهم گردد و این سرزمینهای حاصلخیز و پربار که قابلیت 3 بار کشت را در سال دارند و جمعیت زیادی در آنجا به کشاورزی مشغول‌اند، از رونق نیفتد. شاخه‌های رودخانۀ جاجرود را می‌توان به 3 دستۀ عمده تقسیم کرد: 1. شاخابه‌های شرقی، 2. شاخابه‌های شمالی، 3. شاخابه‌های شمال غربی و غربی.

1. شاخابه‌های شرقی

شاخابه‌های شرقی رودخانۀ جـاجرود شامل 3 رودخانـۀ مجـزا و اصلی است: الف ـ رودخانۀ شاه‌نشین، ب ـ رودخانۀ لواسان، ج ـ رودخانۀ برگ جهان.

الف ـ رودخانۀ شاه‌نشین

سرچشمۀ نخستینِ این رودخانه از سیرک‌سر در ارتفاع 371‘2متری از سطح دریا آغاز می‌شود و به سمت غرب جریان می‌یابد. یکی از دره‌هایی که در این منطقه وجود دارد و آب از آن جاری است، آب‌لنجانی نام دارد. افزون بر این، چند چشمه نیز در سینه‌کش جنوبی نرده‌کوه وجود دارد که از سرچشمه‌های رودخانۀ شاه‌نشین به شمار می‌روند. بخشی از آب سد لار نیز برای تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی روستاهای علایین و کلان، به این منطقه اختصاص‌یافته‌است.

ب ـ رودخانۀ لواسان

این رودخانه دارای دو شاخه است:
شاخۀ شرقی که آب دره‌ها و چشمه‌های قسمت غرب نرده‌کوه و دامنه‌های جنوبی کوه فیل‌زمین و دامنه‌های شرقی کـوه زارع بـه آن می‌ریزد و در جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی به روستای لواسان بزرگ می‌رسد و در جبهۀ غربی روستا به شاخۀ دیگر رودخانۀ لواسان می‌پیوندد. طول این شاخه از رودخانۀ لواسان حدود 5 کمـ است و اهالی محلی آن را دورآستانه یا پهلوان‌جو می‌نامند.
شاخۀ غربی رودخانۀ لواسان بزرگ از آب دره‌ها و چشمه‌های سمت غرب کوه زارع و دره‌ها و چشمه‌های دامنه‌های جنوبی گردنۀ گل‌سرداب و گردنۀ لواسان شکل می‌گیـرد و در جهت شمـال غـربی ـ جنوب شرقی ضمن آبیاری مزارع و مراتع طول مسیر، در غرب روستای لواسان به شاخۀ دیگر رودخانۀ لواسان متصل می‌شود و در امتداد مسیر جنوب، در غرب روستای کلان به رودخانۀ شاه‌نشین می‌پیوندد و به سمت غرب روانه می‌گردد.
این رودخانه هنگام گذشتن از کنار روستای چهارباغ، رودخانۀ چهارباغ نامیده می‌شود و آبِ دست‌کم 3 چشمه ازجمله چشمۀ نساک در این روستا به آب رودخانه افزوده می‌شود و در جهت غرب به روستای رسنان می‌رسد. از دامنه‌های جنوبی کوه خورندان ــ در سمت شمال روستای رسنان ــ دره‌ها و چشمه‌هایی به سمت جنوب امتداد می‌یابد و آب آنها در جنوب غربی روستای رسنان، بـه این شعبۀ رودخانه ــ که در رسنان بـه نام رودخانۀ رسنان خوانده می‌شود ــ می‌ریزد. مهم‌ترین این دره‌ها تنگ کریم نام دارد که دارای آب دائمی است و در گذشته، چند رشته قنات نیز در آن حفر کرده بودند تا کمبود آب روستا را جبران نمایند. برخی از این قناتها هم‌اکنون نیز آبدهی دارند.
بدین‌ترتیب، رودخانۀ شاه‌نشین پس از گذشتن از کنار روستای علایین و کلان، به رودخانۀ لواسان بزرگ ملحق می‌شود و از روستاهای چهارباغ و رسنان می‌گذرد و در جنوب روستای نیکنام‌ده با رودخانۀ برگ جهان یکی شده، نام رودخانۀ لوارک به خود می‌گیرد و پس از عبور از جنوب مزارع زیادآباد، آلون و پُلکدی به منتهاالیه شرقی دریاچۀ سد لتیان می‌ریزد. طول این شاخابه از رودخانۀ جاجرود حدود 17 کمـ است.

ج ـ رودخانۀ برگ جهان

رودخانۀ برگ جهان اصلی‌ترین و پرآب‌ترین شاخۀ بخش شرقی رودخانۀ جاجرود است. آب این رودخانه از دره‌ها و چشمه‌های سمت غرب کوه خورندان و دامنه‌های جنوبی گردنۀ سور ــ در سمت شمالی روستـای بـرگ جهان ــ و دامنـه‌های شرقی کوه پنه‌دره سرچشمه گرفته، از همه طرف به روستای برگ جهان وارد می‌شوند. آب این چشمه‌ها پس از تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی اهالی برگ‌جهان، به سمت جنوب جریان می‌یابد و از سمت غرب کوه لَزیم‌بره و روستای نیکنام‌ده عبور می‌کند و به رودخانۀ شاه‌نشین ــ که در این منطقه رودخانۀ لوارک نامیده می‌شود ــ می‌ریزد.
در اطراف روستای برگ جهان حداقل 22 چشمۀ کوچک و بزرگ وجود دارد که مهم‌ترین آنها نهرهای چالین‌بری، سرده، شاهان، آبک، شیران، لزیم‌بره و زیادآباد هستند. همچنین مهم‌ترین قسمتهای اطراف روستای برگ جهان که دارای آب روان‌اند، درۀ پلنگ‌چال، درۀ تنگ‌هور، تنگۀ پاسویک، تنگۀ شنادار یا شنه‌دار، دشت اندار، تنگۀ اندار، تنگۀ میان‌رو، تنگۀ کناررو و کوه فراق‌کش نامیده می‌شوند. طول رودخانۀ برگ جهان از دورترین سرچشمه که گردنۀ سور نام دارد، تا رودخانۀ لوارک، حدود 6 کمـ است. از دامنه‌های شمالی آراکو و دره‌های آن، چشمه‌های کوچک و عمدتاً فصلی به رودخانۀ شاه‌نشین یا لوارک می‌ریزند که دارای آب زیادی نیستند و بیشتر توسط مالکان مزارع و باغهای اطراف چشمه مورد استفاده قرار می‌گیرند.

2. شاخابه‌های شمالی

شاخابه‌های شمالی رودخانۀ جـاجرود شامل دو شاخـۀ اصلی است: الف ـ رودخانۀ افجه، ب ـ رودخانۀ کُند.

الف ـ رودخانۀ افجه

آب رودخانۀ افجـه از دره‌هـا و چشمه‌های دامنۀ غربی کوههای اندار و کوه دشته و دره‌ها و چشمه‌های جنوبی قلۀ کوههای سیاه‌ریز، ریزان، و آتش‌کوه فراهم می‌شود. مهم‌ترین چشمه‌های این حوضۀ آبخیز، چیک‌چیکک، چشمه‌های دشت هویج، آبشار سوستون، آبشار چُرند، گرچال، باغ‌دنبال و چهارچشمه نام دارد. نیز مهم‌ترین دره‌های اطراف افجه که آب نسبتاً دائمی در آنها جریان دارد، تخت‌چالی، ولشک، پنه‌دره (پونه‌دره)، گوگرانه، گوخسون (محل خوابیدن گاو) و چند درۀ دیگرند.
افزون بر مناطق و کوهها و دره‌های ذکرشده، از دامنه‌های شرقی و جنوبی کوه و قلۀ ساکا نیز آب دره‌ها و چشمه‌های محدودی به رودخانۀ افجه می‌ریزند و بر میزان آب آن می‌افزایند. آب دره‌ها و چشمه‌های یادشده در سمت شمال شرقی افجه به یکدیگر می‌پیوندد و از سمت شرق افجه و روستاهای سینک و هنزک عبور می‌کند و به ناحیۀ باغ‌دره در شمال محلۀ ناران لواسان می‌رسد؛ آن‌گاه از میان درۀ عمیق میان محلۀ ناران و روستاهای تیمورآباد و سبوکوچک به ناحیۀ کلاک واقع در جنوب لواسان وارد می‌شود و از آنجا به دریاچۀ سد لتیان می‌ریزد.
شاخۀ فرعی رودخانۀ افجه که از چشمه‌های دامنۀ جنوب غربی قلۀ ساکا سرچشمه می‌گیرد، از سمت غرب روستای افجه به ناحیۀ سرلو، سیاله و روستای انباج می‌رسد و پس از عبور از غرب روستاهای سینک و هنزک در محلی به نام کلان، واقع در شرق کوه باغ‌دره به شاخۀ اصلی رودخانۀ افجه می‌پیوندد. مهم‌ترین دره‌های شاخۀ فرعی رودخانۀ افجه که آب در آنها جریان دارد، تنگ‌نبی، باغ‌پایین، گِل‌اویک و لش‌چمن است و مهم‌ترین چشمۀ آن «چشمۀ امام تقی» نام دارد. نام رودخانه‌های افجه را اهالی بومی منطقه، رودخانۀ مَلْبِدو نیز می‌گویند. درازای این رودخانه از سرچشمه‌های آغازین تـا دریاچۀ سد لتیان، حدود 11 کمـ است.

ب ـ رودخانۀ کند

رودخانۀ کند دارای 3 شاخۀ فرعی است: 1) رودخانۀ کند، 2) رودخانۀ بوجان، 3) رودخانۀ ناصرآباد.

1) رودخانۀ کند

آب رودخانۀ کند از دره‌ها و چشمه‌های دامنۀ غربی قلۀ ساکا، دامنه‌های جنوب غربی آتش‌کوه، و دامنه‌های جنوبی کوه و قلۀ مهرچال با ارتفاع 912‘ 3 متر سرچشمـه می‌گیرد. در حـوضۀ آبخیـز یادشده 4 درۀ اصلی وجود دارد که آب چشمه‌های منطقه را در خود جای می‌دهد و به سمت مرکز روستای کند بالا و کند پایین هدایت می‌کند، سپس به سمت جنوب از مزارع کرت و کیور گذشته، در منطقۀ پشت لاریجان به رودخانۀ بوبان می‌پیوندد:
درۀ نخست در سمت شمال روستا واقع است و تخت‌شاهک نام دارد. این دره در ادامۀ مسیر خود به سمت شمال مناطق گت‌فریجار، کوه ماپیرزنک و یخچال را پشت سر گذاشته، به آتش‌کوه می‌رسد.
درۀ دوم در سمت شمال غربی، و به نام کُماچغولین است. این دره در ادامه به سمت شمال به سیاه‌گاهره، اسپی‌گردن (گردنۀ سپید)، پَسدِز و سرانجام جبهۀ غربی آتش‌کوه ختم می‌شود.
درۀ سوم که از بقیۀ دره‌ها پرآب‌تر است، کفترلو یا درۀ کفترخوان نام دارد و مناطق مهم آن اَشتل، چشمۀ جومه‌شوران و لویک نام دارد و انتهای آن به آتش‌کوه می‌رسد.
درۀ چهارم درۀ جوهک خوانده می‌شود و در سمت شمال غربی روستا واقع است و به کوه کهو ختم می‌شود.
مهم‌ترین چشمه‌های پرآب حوضۀ آبخیز رودخانۀ کند جومه‌شورون (چشمه‌ای که لباس در آن می‌شویند)، دوآب، تخت‌شاهک، فِتیزار، کفترلو و هشنه نام دارد. اهالی روستای کند شاخۀ شرقی رودخانۀ کند را پی‌تپه، و شاخۀ غربی آن را هشنه می‌نامند.

2) رودخانۀ بوجان

رودخانۀ بوجان دارای آب زیادی نیست. عمدۀ آب این رودخانه از کوه یخچال، واقع در شمال روستای بوجان سرچشمه می‌گیرد. مهم‌ترین چشمه‌های این رودخانه کوه‌سیاه، ذوالفقاری، و وارِنجرو نام دارد. این رودخانه در مسیر شمال شرقی ـ جنوب غربی جریان دارد و پس از تأمین آب آشامیدنی اهالی و آبیاری باغهای روستا در جنوب روستای بوجان به رودخانۀ ناصرآباد می‌ریزد.

3) رودخانۀ ناصرآباد

آب رودخانۀ ناصرآباد نیز چندان قابل‌توجه نیست. آب این رودخانه از دامنه‌های غربی کوه یخچال و کوه‌سای یا سیاه‌کوه از شمال روستای راحت‌آباد سرچشمه می‌گیرد و پس از تأمین آب این روستا، در جهت جنوب ادامه می‌یابد و از شرق روستای ناصرآباد عبور کرده، به رودخانۀ بوجان و سپس رودخانۀ کند متصل می‌شود.
چند چشمه نیز از دامنه‌های شرقی کوه ورجین به رودخانۀ ناصرآباد می‌ریزد که مهم‌ترین آنها چشمۀ درۀ رودبارک، چشمۀ درۀ گل‌تنگه، چشمۀ کردیان که از کوه پَلَک سرچشمه می‌گیرد، چشمۀ کلثوم واقع در مرکز روستای کردیان، چشمه گرچشمه، و چشمۀ چال‌ناظران‌اند.
رودخانه‌های بوجان و ناصرآباد پس از پیوستن به یکدیگر در جنوب روستای بوجان از سمت شرق مزارع کردیان، سادات و چال‌ناظران که هریک اکنون به محلی برای سکونت تبدیل شده‌اند، در جنوب مزرعۀ کیور به رودخانۀ کند متصل می‌شود و در جهت جنوب از مزارع پشت لاریجان و تنگه یا بند کرسئون عبور کرده، وارد دشت لواسان می‌گردد و از محله‌های نجارکلا و گلندوک در شهر لواسان گذشته، در جنوب مزرعۀ دستگرد به دریاچۀ سد لتیان می‌ریزد. درازای این رودخانه از دورترین سرچشمه تا مخزن سد حدود 14 کمـ است.
در سمت شمال دشت لواسان که اکنون به شهر تبدیل شده است، دره‌هایی وجود دارد که از میان برخی از آنها آب چشمه‌های بلندیهای شمال لواسان به سمت جنوب جاری است. این کوهها و دره‌ها از سمت شرق به غرب به این نامها نامیده می‌شوند: کوه باغ‌دره (مجاور جادۀ افجه)، کوه کند، گل‌تور، کوهک، قاضی‌آباد، تپۀ سرخه، و نجارکلا (مجاور رودخانۀ کند). برخی از محله‌های شهر لواسان مانند باغ نظام‌السلطان، گلندوک، مزرعۀ باستی، توک‌مزرعه، استلک و نوشانی در دهانۀ دره‌های سینه‌کش جنوبی کوه ورجین قرار گرفته‌اند و از آب آنها بهره‌برداری می‌کنند. افزون بر این دره‌ها، در شماری از محله‌های شهر لواسان مانند باستی، جائیج، گلندوک و باغ نظام‌السلطان چشمه‌هایی وجود دارد که آب بخشی از محله‌ها را تأمین می‌کنند. هرچند آب این دره‌ها و چشمه‌ها در بیشتر موارد در حدی نیست که به افزایش آب رودخانۀ جاجرود کمک کند، اما در هنگام بارندگیهای شدید، سیلابهایی از آنها جریان می‌یابد که قابل توجه‌اند.

3. شاخابه‌های شمال غربی و غربی

شاخابه‌های این بخش از رودخانۀ جاجرود که در منطقۀ رودبار قصران واقع‌اند، بخش عمدۀ آب رودخانۀ جاجرود را تأمین می‌کنند و بیشترِ آنها رودخانه‌های دائمی‌اند. این شاخابه‌ها در جهت عکس حرکت عقربه‌های ساعت عبـارت‌انـد از: الف ـ رودخـانـۀ امـامـه، ب ـ رودخانۀ زایگان، ج ـ رودخـانۀ شمشـک، د ـ رودخانۀ دربندسر، ه‌ ـ رودخانۀ آهنگرک، و ـ رودخانۀ آهار.

الف ـ رودخانۀ امامه

منشأ آب رودخانۀ امامه از دامنه‌های غربی کوه‌سای یا سیاه‌کوه و دره‌ها و چشمه‌های سمت غرب قلۀ مهرجان و دامنه‌های جنوبی کوه و قلۀ هم‌هن با ارتفاع 590‘ 3 متر است. رودخانۀ امامه دارای دو سرشاخۀ فرعی است: