جاجرود، منطقه حفاظت شده

نویسنده (ها) : ناصر پازوکی طرودی

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 19 آذر 1398

جاجرود، منطقۀ حفاظت‌شده \ mantaqe-ye hefāzat-šode-ye jājrūd\ ، کهن‌ترین منطقۀ حفاظت‌شده در ایران، واقع در شمال شرقی تهران. این منطقه شامل دو ناحیۀ مجزا از یکدیگر به نامهای «پارک ملی سرخه‌حصار» و «پارک ملی خجیر» است که کمتر از 3 کمـ از یکدیگر فاصله دارند و در حدفاصل آنها کوههای «سه‌خواهرون» (سه‌خواهران) قرار دارد.
ناحیۀ شرقی منطقۀ حفاظت‌شدۀ جاجرود که همان پارک ملی خجیر است، در شرق و غرب رودخانۀ جاجرود و در امتداد شمال ـ جنوب این رودخانه واقع شده است، و در منتهاالیه شمالی آن کوه گوی‌داغی، در جنوب آن کوه ساری‌قلعه، در شرق آن کوههای باغکمش، در شمال شرقی ارتفاعات کوه تماشا، و در جنوب شرقی و خارج از محدودۀ حفاظت‌شده کوه قره‌آغاچ جای دارد. ناحیۀ غربی منطقۀ حفاظت‌شدۀ جاجرود که همان پارک ملی سرخه‌حصار است، از شمال به کوه سرخه‌حصار، و از جنوب به ارتفاعات شش‌گوش محدود است و با شهر تهران حدود 5 کمـ فاصله دارد. این دو ناحیه به سبب قرار داشتن در یک محدودۀ اقلیمی و جغرافیایی، و اینکه زیستگاه و حیات‌وحش تقریباً مشترکی دارند، به‌صورت یک مجموعۀ حفاظتی، معرفی و حفاظت می‌شوند.
این منطقه در نخستین سالهای پادشاهی فتحعلی شاه قاجار (سل‌ 1212-1250 ق)، به‌عنوان منطقۀ قرق و شکارگاه سلطنتی، تعیین، و مورد حفاظت قرارگرفت؛ به همین سبب، می‌توان آن را یکی از کهن‌ترین مناطق تحت حفاظت در جهان تلقی نمود. در 1358 ش و به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی ایران با تصویب شورای انقلاب، ادارۀ این اراضی به سازمان حفاظت محیط زیست محول گردید. در 1361 ش، منطقۀ حفاظت‌شدۀ جاجرود با وسعتی در حدود 624‘56 هکتار، با در برگرفتن دو پارک ملی خجیر و سرخه‌حصار، تحت مدیریت ادارۀ کل حفاظت محیط زیست استان تهران قرارگرفت. این مجموعه از شمال و شمال غربی به حوضۀ آبریز رودخانۀ جاجرود، از شرق و شمال شرقی به حوضۀ آبریز رودخانۀ دماوند، از جنوب به کوه پارچینِ ورامین، و از غرب به جادۀ خاوران و بزرگراه بسیج (افسریه) محدود می‌شود.
پارک ملی خجیر منطقه‌ای است با کوههای کم‌ارتفاع و تپه‌ماهورهایی با 300‘1 تا 100‘2 متر ارتفاع از سطح دریا، که رودخانۀ جاجرود از شمال به جنوب آن جاری است. اقلیم نیمه‌خشک معتدل و تنوع زیستی بسیار زیاد این پارک از ویژگیهای اصلی آن به شمار می‌روند.
پارک ملی سرخه‌حصار منطقه‌ای است نیمه‌کوهستانی با تپه‌ماهورهایی به ارتفاع 200‘1 تا 800‘1 متر در اقلیم نیمه‌خشک معتدل که کمینه و بیشینۀ مطلق دما در آن °30- و °40+ سانتی‌گراد است و بارندگی سالیانه‌ای بین 200 تا 700 میلی‌متر دارد.
تنوع چشم‌اندازها، تغییرات گوناگون قابل ملاحظۀ موجود در پستی و بلندیها، و حفظ و حراست طولانی‌مدت از این پارکهای ملی، سبب پیدایش پوششی بسیار غنی و متنوع از جامعه‌ها و گونه‌های گیاهی متعدد شده است. تاکنون نزدیک به 740 گونۀ گیاهی مختلف در این منطقه شناسایی شده که با توجه به مساحت این اندوختگاهها، تنوعی کم‌نظیر و ویژه به شمار می‌رود. از این شمار 332 گونه در ردیف گونه‌های گیاهی علفی چندساله، 126 گونه جزو گونه‌های یک ساله، 6 گونه گیاهان بوته‌ای، 29 گونه گیاهان درختچه‌ای، و 24 گونه در ردیف گیاهان درختی‌اند. گسترش جامعه‌های شبه‌جنگلی از درختان و درختچه‌هایی مانند سرو کوهی، بنه (پستۀ وحشی) و بادام کوهی، به‌رغم قرارگرفتن در اقلیم خشک هم‌جوار با تهران، از جاذبه‌های ارزشمند و کم‌نظیر این اندوختگاهها ست. در این محدوده‌ها انواعی از گونه‌های وحشی نخود، عدس، باقلا، یونجه، یولاف و جز آنها که در دیگر اراضی رو به نیستی و نابودی گذاشته‌اند، هنوز قابل مشاهده است.
حیات‌وحش پارکهای ملی خجیر و سرخه‌حصار از جنبه‌های زیبایی‌شناختی، بوم‌شناسی، اجتماعی، اقتصادی، آموزشی، و تفریحی از چنان ارزش والایی برخوردار است که کم‌نظیری این دو پارک را در ایران کاملاً توجیه می‌کند. 38 گونه از ردۀ پستاندار مانند قوچ و میش البرزی، کل و بز وحشی، آهو، گراز، پلنگ، کفتار، گرگ، روباه، شغال، تشی، گربۀ وحشی، گربۀ پالاس، سیاه‌گوش، گورکن و بیش از 110 گونه پرندۀ بومی یا مهاجر نظیر انواع پرندگان شکاری همچون عقابها، لاشخورها و نیز اردکها، حواصیل، گنجشکها و دارکوبها در منطقه دیده می‌شوند. همچنین 27 گونه از ردۀ خزندگان شامل انواع متنوعی از مارها، سوسمارها و لاک‌پشت بومی البرز، دو گونۀ دوزیست (وزغ سبز و معمولی)، و جمعیت قابل‌ملاحظه‌ای از آبزیان در پارک ملی خجیر زیست می‌کنند. وجود کفتار و خالص‌ترین جمعیت قوچ و میش البرز مرکزی از جملۀ ویژگیهای این دو پارک ملی است. فراوانی گونه‌های جانوری حیات‌وحش منطقۀ حفاظت‌شدۀ جاجرود به حدی است که در بیشتر موارد، می‌توان گله‌های بیش از صدتایی آنها را در یک مکان مشاهده کرد.
مجموعۀ پارکهای ملی خجیر و سرخه‌حصار (مجموعۀ حفاظت‌شدۀ جاجرود) که در محدودۀ کلان‌شهر تهران واقع شده‌اند، زیباترین مناطق از جهت فون‌وفلور طبیعی به شمار می‌روند. از دیگر جاذبه‌های این مجموعه می‌توان به آبشار کمرد، چشمه‌های بیدک، رزک، انجیرک، نایب‌علی، و بیدچشمه، و بنای تاریخی قلعه‌دختر اشاره کرد.
منطقۀ حفاظت‌شدۀ جاجرود مجتمعی با امکاناتی نظیر آمفی‌تئاتر، موزه، آزمایشگاه، و تسهیلات و امکانات رفاهی نسبی برای حضور بازدیدکنندگان احداث‌شده است. در این مجتمع، مراجعان و بازدیدکنندگان می‌توانند افزون بر آشنایی با گونه‌های گیاهی خشک‌شده و جانوران تاکسیدرمی‌شده در موزه، در محل آمفی‌تئاتر نیز ازطریق نمایش فیلمهای آموزشی و تحقیقاتی، با حاصل کار آزمایشگاههای طبیعی و منابع بسیاری از علوم طبیعی و محیط زیست آشنا شوند تا سطح اطلاعات، دانش و فرهنگ زیست‌محیطی آنان به میزان قابل توجهی افزایش یابد.
از شاخصها و قابلیتهای عمومی و خاص منطقۀ حفاظت‌شدۀ جاجرود، می‌توان به سابقۀ حفاظتی طولانی‌مدت؛ زیستگاه منحصربه‌فرد جهت مهاجرت گونه‌های گیاهی و جانوری مناطق کوهستانی و دشتهای کویری؛ داشتن 35 کمـ مرز مشترک با شهر تهران و نزدیکی به این شهر؛ بکربودن سیمای طبیعی و پوشش نسبتاً انبوه گیاهی با درختچه و درخت، و نقش آنها در پالایش طبیعی هوای آلودۀ تهران؛ در دسترس بودن منطقه برای محققان، علاقه‌مندان به طبیعت و طبیعت‌گردان؛ و تنوع زیستی کم‌نظیر اشاره کرد. دسترسی به پارک ملی سرخه‌حصار ازطریق بزرگراه شهید یاسینی و خیابان گل مریم، و دسترسی به پارک ملی خجیر از طریق بزرگراه شهید بابایی و جادۀ پارچین امکان‌پذیر است؛ البته پیش‌تر، می‌باید هماهنگیهای لازم با سازمان محیط زیست استان تهران صورت گیرد (با بهره‌گیری از کتابچۀ معرفی مناطق تحت مدیریت محیط زیست استان تهران، 1389 ش).

ناصر پازوکی طرودی