دانشهای بنیادی، پزوهشگاه

نویسنده (ها) : هما عطاری

آخرین بروز رسانی : جمعه 22 آذر 1398

دانشهای بنیادی، پژوهشگاه \ pa(e)žūhešgāh-e dānešhā-ye bonyādī\ ، پژوهشگاهی واقع در ضلع جنوبی میدان نیاوران، که در 1368 ش، به‌منظور مطالعه و تحقیق در زمینۀ علوم پایه، بنیاد گذاشته شد.
پژوهشگاه دانشهای بنیادی در ابتدا با نام «مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات» در 1365 ش، براساس مصوبۀ شورای گسترش آموزش عالی و تحت‌نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، تأسیس شد و پس از تصویب اساسنامـۀ آن در 1366 ش، در 1368 ش ــ در دفتری که سابقاً متعلق بـه فرح دیبا بود ــ افتتاح گردید. از اهداف نخستین این مرکز پیشبرد و ترویج پژوهش در فیزیک نظری و ریاضیات بود و کار خود را با 3 هستۀ پژوهشی در فیزیک نظری و 3 ‌هستۀ پژوهشی در ریاضیات آغاز کرد.
دهۀ اول فعالیت مرکز منحصر به مطالعه در این دو رشته بود، اما به‌تدریج در رشته‌های دیگری نیز به مطالعه پرداخت. در 1376 ش، با افزایش «پژوهشکدۀ سیستمهای هوشمند» به‌عنوان سومین پژوهشکده، این مرکز به «پژوهشگاه دانشهای بنیادی» ارتقا یافت و تغییر نام داد (بیستمین ... ، 6). هیئت امنا، رئیس پژوهشگاه و شورای پژوهشگاه از ارکان پژوهشگاه به‌شمار می‌آیند. ریاست این مرکز از ابتدای تغییر به پژوهشگاه بر‌عهدۀ محمدجواد لاریجانی گذاشته شد. پژوهشگاه دارای یک مرکز اطلاع‌رسانی، دو معاونت «پژوهشی» و «اداری ـ مالی»، 8 پژوهشکده، و چند مرکز پژوهشی وابسته است. بنابر اسناسنامۀ پژوهشگاه، پژوهشکده‌ها از استقلال داخلی برخوردارند (همان، 9).
پژوهشکده‌های این مرکز عبارت‌اند از:

1. پژوهشکدۀ ذرات و شتابگرها

این پژوهشکده از دل پژوهشکدۀ فیزیک بیرون آمد و عملاً فعالیت خود را در 1386 ش آغاز کرد. فعالیت پژوهشی این پژوهشکده در 3 بخش فیزیک ذرات تجربی، پدیده‌شناسی و شتابگر انجام می‌گیرد. فعالیت بخش اخیر حول ساخت شتابگر خطی و آموزش کادر لازم برای تأمین نیروی انسانی شتابگر بزرگ ملی است (همان، 16-17).

2. پژوهشکدۀ ریاضیات

این پژوهشکده یکی از دو بخش «مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات» بود. فعالیت این بخش با هدف ترویج و نهادینه کردن پژوهش در رشتۀ ریاضی، با 3 هستۀ تحقیقاتی «منطق ریاضی و علوم کامپیوتر»، «ترکیبات و محاسبه» و «سیستمهای دینامیکی» آغاز شد. در 1376 ش، با گسترش فعالیتها و ایجاد زمینه‌های تحقیقاتی مختلف، هم‌زمان با تغییر نام مرکز به پژوهشگاه، نام بخش ریاضی به پژوهشکدۀ ریاضیات تغییر یافت. بخش عمدۀ فعالیت پژوهشگران این پژوهشکده در 3 شاخۀ ترکیبات و محاسبه، جبر جابه‌جایی، و منطق ریاضی متمرکز است (همان، 20).

3. پژوهشکدۀ علوم‌شناختی

این پژوهشکده در 1375 ش به نام «پژوهشکدۀ سیستمهای هوشمند» تأسیس شد و نام آن از 1381 ش به پژوهشکدۀ علوم‌شناختی تغییر یافت ( اخبار، شم‌ 27، ص 1). علوم اعصاب‌شناختی یک زمینۀ بین‌رشته‌ای است که بستری مناسب برای تعامل و همکاری رشته‌های مختلف علمی فراهم می‌کند. برنامۀ تحقیقاتی در پژوهشکدۀ علوم‌شناختی جنبه‌های متفاوت و متنوعی از این دانش را، مانند علوم اعصاب‌شناختی، علوم اعصاب محاسباتی، فیزیک روان، گفتار و زبان، شبکه‌های عصبی و هوش مصنوعی دربرمی‌گیرد. از اهداف اصلی پژوهشکده پیشبرد تحقیقات با ایجاد بستری مناسب برای فعالیت پژوهشگران در زمینۀ اعصاب‌شناختی و مدل‌سازی عصبی و راه‌اندازی آزمایشگاههای تحقیقاتی برای مطالعۀ نقش مغز در ایجاد رفتارهای شناختی مانند شناسایی اشیاء توسط بینایی و توجه و انتزاع مفاهیم ادراکی با استفاده از تکنیکهای تحقیقاتی است (بیستمین، 26-27).

4. پژوهشکدۀ علوم کامپیوتر

اجازۀ تأسیس این پژوهشکده در 1375 ش از سوی وزارت فرهنگ و آموزش عالی وقت صادر شد، اما تأسیس آن تا 1381 ش به تأخیر افتاد ( اخبار، همانجا). تولید علم در زمینۀ علوم کامپیوتر در سطح بین‌المللی و جلب همکاری پژوهشگران نخبۀ ایرانی در داخل و خارج کشور، از اهداف اصلی این پژوهشکده است (بیستمین، 30).

5. پژوهشکدۀ علوم نانو

این پژوهشکده که فعالیت آن در 1382 ش آغاز شد، اولین نهاد تحقیقاتی در حوزۀ علوم نانو و نانوفناوری محاسباتی در کشور است. رسالت کلی پژوهشکده بر 3 محور قرار دارد: اجرای پژوهشهای پیشرفته در زیرشاخه‌های گوناگون نانوعلوم و نانوفناوری محاسباتی؛ تربیت نیروی متخصص در سطح دکتری در حوزه‌های مرتبط با فیزیک محاسباتی نانوفناوری، شامل فیزیک محاسباتی، نانوفناوری زیستی و نانوفناوری پزشکی؛ و گسترش حوزۀ نانوفناوری محاسباتی در کشور (همان، 34).

6. پژوهشکدۀ فلسفۀ تاریخی

این پژوهشکده در 1384 ش برای پر کردن خلأ موجود در کشور در زمینۀ تحقیقات جدی فلسفیِ قابل عرضه و رقابت در سطح بین‌المللی تأسیس شد. فلسفۀ تحلیلی نگرشی به فلسفه است که می‌کوشد هر مسئلۀ فلسفی را به مسائل کوچک‌تر تجزیه کند و سپس، با به خدمت گرفتن دستاوردهای منطق صوری و ریاضی، به صورت نظام‌مند به افقهای جدیدی از حل مسئلۀ مورد نظر دست یابد (همان، 36).

7. پژوهشکدۀ فیزیک

این پژوهشکده یکی از دو پژوهشکدۀ نخستین این پژوهشگاه است که در 1368 ش با محوریت فیزیک نظری، به‌ویژه فیزیک انرژیهای بالا، تأسیس شد (همان، 38).

8. پژوهشکدۀ نجوم

پژوهشکدۀ نجوم در 1385 ش تأسیس شده، و محور اصلی فعالیت آن توسعۀ نجوم رصدی است. پژوهشکدۀ نجوم برای رسیدن به این هدف، با مطالعۀ فعالیتهای انجام‌گرفته در سایر کشورها، چشم‌انداز و برنامۀ اجرایی 5 ساله‌ای را برای خود ترسیم کرده است. مطالعات نظری اخترفیزیک و شبیه‌سازیهای کیهان‌شناسی و اخترفیزیک نیز بخشی از برنامه‌های این پژوهشکده به‌شمار می‌آیند. همچنین ایجاد بخش توسعۀ فناوری برای پاسخ‌گویی به نیاز کشور، و به طور مشخص نیاز رصدخانۀ ملی ایران، به توسعۀ ابزارها و ظرفیت‌سازی برای نگهداری تلسکوپ ملی در دستور کار این پژوهشکده قرار دارد (همان، 44).
پژوهشگاه دانشهای بنیادی در راستای اهداف خود قراردادهای متعددی با مؤسسات پژوهشی معتبر خارجی منعقد کرده است (همان، 11-13).
در 1371 ش، شبکۀ علمی ـ تحقیقاتی ایران (ایرانت) با هدف ایجاد و توسعۀ شبکۀ ارتباطی بین دانشگاهها و مؤسسات علمی و تحقیقاتی داخل و خارج کشور زیرنظر مرکز تحقیقات تأسیس شد ( اخبار، شم‌ 3، ص 5). همچنین از فروردین 1372 مجوز ثبت دامنۀ ir (دامنۀ اینترنتی کشور ایران) به این پژوهشگاه واگذار شد و از مهرماه همان سال مرکز ثبت دامنۀ ir به عنوان بخشی در داخل پژوهشگاه به فعالیت پرداخت (بیستمین، 12).
پژوهشگاه دانشهای بنیادی در حال حاضر (1389 ش) در 4 ساختمان در شمال شرقی تهران مستقر است. در ساختمان نیاوران (ساختمان مرکزی) دفتر ریاست، معاونت علمی، پژوهشکدۀ ریاضیات، پژوهشکدۀ علوم‌شناختی، پژوهشکدۀ علوم کامپیوتر، پژوهشکدۀ فلسفۀ تحلیلی، دبیرخانه، بخش اداری، مرکز اطلاع‌رسانی و مرکز ir قرار دارند. دو پژوهشکدۀ فیزیک و علوم نانو در ساختمان فرمانیه واقع‌اند. پژوهشکدۀ نجوم، طرح رصدخانۀ ملی، پژوهشکده‌های ذرات و شتابگر، و مرکز محاسبات پژوهشکدۀ علوم نانو در باغ لارک قرار دارند و مرکز شبکه و کتابخانه در ساختمان اختیاریه مستقرند (همان، 13).
کتابخانۀ پژوهشگاه شامل کتابخانۀ مرکزی و کتابخانۀ شاخۀ فیزیک است. از 1370 ش، پژوهشگاه اقدام به انتشار فصلنامۀ اخبار به‌عنوان ارگان خبری این مرکز نموده، و تاکنون 50 شماره از آن را به چاپ رسانده است (همان، 54).

مآخذ

اخبار (فصلنامۀ داخلی)، تهران، 1374 ش، شم‌ 3؛ همان، 1381 ش، شم‌ 27؛ بیستمین سال تأسیس پژوهشگاه دانشهای بنیادی (1368- 1388)، تهران، 1368 ش.

هما عطاری