راحت آباد، حمام تاریخی

نویسنده (ها) : ناصر پازوکی طرودی

آخرین بروز رسانی : جمعه 22 آذر 1398

راحت‌آباد، حمام تاریخی \ hammām-e tārīxī-ye rāhat-ābād\ ، حمامی متعلق به اوایل دورۀ قاجار واقع در روستای راحت‌آباد. این حمام در جنوب‌شرقی روستای راحت‌آباد، و در حد فاصل میان درۀ جبهۀ شرقی آن و خانه‌های اهالی قرار دارد. بنای حمام در جهت شمالی ـ جنوبی است، و ورودی و بخش رخت‌کن آن در جنوب، و گرم‌خانه و خزینۀ حمام در شمال آن قرار دارد. امروزه (1387 ش) بخش منتهاالیه جنوبی این حمام به میزان 30٪ تخریب شده، و فضای داخلی آن انباشته از زباله‌های اهالی روستا ست.
پس از عبور از فضای ورودی و حرکت به سمت شمال حمام، راهروی در سمت چپ قرار دارد که ورودی گرم‌خانه است. در سمت راست این راهرو اتاقی وجود دارد که آثار باقی‌مانده از محرابی که در بدنۀ دیوار جنوبی آن دیده می‌شود، نشان‌دهندۀ وجود مسجد کوچکی در کنار این بنا ست.
فضای گرم‌خانۀ حمام مستطیل‌شکل است و در جهت شرقی ـ غربی ساخته شده است. خزینۀ حمام در منتهاالیه شمالی بنای آن واقع شده است و در دو سوی آن، دو راهرو باریک وجود دارد. تون و آتش‌خانۀ حمام در سمت شمال و در زیر محلی که امروزه بنای خزینه در آن دیده می‌شود، قرار دارد؛ اما در حال حاضر به سبب انباشته شدن خاک و زباله امکان مشاهدۀ آن وجود ندارد.
آب مصرفی حمام از طریق چشمه‌ای که در شمال روستا قرار داشته، تأمین می‌شده است، اما از آنجا که آب این چشمه در زمان خشک‌سالی کم می‌شده است، اهالی روستا برای جبران کمبود آب، اقدام به حفر قناتی کرده بودند که در چنین مواقعی آب مورد نیاز حمام را تأمین می‌کرده است. در قسمتهایی از کف حمام و داخل دیوارهای پیرامونی آن، آثار جویهایی دیده می‌شود که به آنها گربه‌رو می‌گفتند. این گربه‌روها در تمامی قسمتهای حمام وجود داشته که موجب انتقال گرمای آتش‌خانه به بخشهای مختلف حمام می‌شده است.
در حمام تاریخی روستای راحت‌آباد افزون بر گربه‌روها، جوی آبی در بدنۀ حمام وجود داشته که آب گرم خزینه در آن جریان پیدا می‌کرده، و موجب گرم شدن فضای داخلی حمام می‌شده است. بقایای این جوی در قسمتهای سالم حمام همچنان قابل مشاهده است.
دیوارهای پیرامونی حمام راحت‌آباد با رعایت کلیۀ اصول معماری و با ضخامتهای متفاوت از 50 تا 120 سانتی‌متر ساخته شده‌اند. بدین‌ترتیب که در بخشهایی از حمام که زمین آن سست است و امکان رانش در آن وجود داشته است، و در جبهۀ شرقیِ رو به دره دیوارها دارای ضخامت بیشتری است، اما در بخشهای دیگر، دیوارها ضخامت کمتری دارند.
در ساختمان حمام راحت‌آباد از سنگ لاشه استفاده شده است، و ملاط مورد استفاده در قسمتهای داخلی که رطوبت بیشتری داشته، گِل آهک و در قسمتهای بیرونی ملاط گچ سنتی، و در بدنه‌های خزینه، جوی آب، کف حمام و پی بنا، ملاط ساروج به کار رفته است. نوع گنبد بنای حمام عدسی یا عرقچین خفته است و از ایستایی کافی برخوردار است. در برخی از قسمتهای ساختمان حمام مانند گرم‌خانه، آثاری از طاق و تویزه نیز دیده می‌شود که به نظر می‌رسد این بخش از حمام نسبت به بخشهای دیگر آن قدمت بیشتری دارد.
صرف‌نظر از بخشهای جنوبی ساختمان حمام و ورودی آن که قسمتهایی از آن تخریب شده است، اجزاء دیگر بنا دارای استقامت و پایداری مناسبی است؛ از این‌رو، این حمام پس از بازسازی می‌تواند مورد استفادۀ ساکنان روستا قرار گیرد.
دیرینگی این حمام باتوجه به شواهد و مدارک فرهنگی یافت‌شده در اطراف بنا و همچنین ویژگیهای ساختمان آن، به اوایل دورۀ قاجار باز می‌گردد، اما با توجه به شواهدی همچون طاق و تویزه‌های بخش گرم‌خانه می‌توان دیرینگی آن را تا دورۀ صفویه به عقب برد. بنابراین، می‌توان گفت که بنای اولیۀ حمام احتمالاً متعلق به دورۀ صفویه است، اما ساختمان آن در اوایل دورۀ قاجار بازسازی و مرمت اساسی شده است.
حمام تاریخی روستای راحت‌آباد در طی بررسی آثـار تاریخی ـ فرهنگی شمیران در 1381 ش شناسایی، و مستندسازی شد و در مهرماه 1382 در فهرست آثار ملی به شمارۀ 0385‘1 ثبت گردید و مشمول قوانین حفاظتی شد.

ناصر پازوکی طرودی