زرشک

نویسنده (ها) : علیرضا بنی جانی

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 19 آذر 1398

زرشک \ zerešk\ ، درختچه‌ای با ساقۀ خاردار و میوه‌های سرخ‌رنگ، گوشتی، بیضی‌شکل و ترش‌مزه که در برخی از نقاط ایران ازجمله منطقۀ شمیران می‌روید.
زرشک که در کتابهای طب سنتی با نامهایی چون انبرباریس و امبرباریس شناخته می‌شود، درختچه‌ای با چوب قهوه‌ای، قرمز و یا زردرنگ و برگهایی به شکل بیضی و دندانه‌دار است (خوش‌بین، 2/ 137؛ میرحیدر، 2/ 140؛ نفیسی، 87).
شاخه‌های این درخت تیغهای بسیاری دارد و گلهای آن، خوشه‌ای و به رنگ زرد است. 7 گونه از این گیاه در مناطق مختلف ایران می‌روید که جملگی دارای ویژگیهای نسبتاً یکسان‌اند. بلندی درختچه‌های گونه‌های مختلف این گیاه از حدود یک تا 4 متر است و میوۀ آن نیز به دو نوع هسته‌دار و بی‌هسته تقسیم می‌شود (خوش‌بین، 2/ 137- 138؛ میرحیدر، 2/ 140-141؛ زرگری، 1/ 58؛ عقیلی، 165؛ بیرونی، 74).
از نظر ترکیبات شیمیایی، در تمام قسمتهای درختچۀ زرشک آلکالوئیدهای بِربِرین، آکسیاکانتین و بربامین وجود دارد. در میوۀ زرشک، مقدار بسیاری اسید مالیک و اسید تارتاریک وجود دارد که عامل ترشی میوه است. افزون بر مواد شیمیایی نام‌برده، میوۀ زرشک دارای حدود 4٪ مواد قندی و مقداری صمغ است.
این گیاه در ایران در دامنه‌های کوههای البرز و در بسیاری از کوههای شهرستان شمیران در بلندیهای میان 500‘1 تا 000‘2 متر از سطح دریا می‌روید (خوش‌بین، 2/ 137؛ میرحیدر، 2/ 141-142؛ زرگری، 1/ 58- 59، 61؛ نفیسی، همانجا؛ پاشا).
در طب سنتی، از زرشک به صورتهای جوشانده، قرص، تنتور و دم‌کرده استفاده می‌شود. از این دیدگاه، این گیاه دارای طبیعتی سرد و خشک است و خواص دارویی پرشماری دارد (خوش‌بین، 2/ 138؛ میرحیدر، 2/ 142؛ عقیلی، همانجا؛ جرجانی، الاغراض ... ، 2/ 343).
زرشک قابض، صفرابر و تقویت‌کنندۀ قلب و کبد است و به درمان بیماریهای کبدی، قطع خونریزی و رفع بواسیر خونی کمک می‌کند. آب زرشک برای درمان حصبه، و دم‌کردۀ آن برای التیام ناراحتیهای دهانی سودمند است (خوش‌بین، میرحیدر، همانجاها؛ عقیلی، 165-166؛ جرجانی، ذخیره ... ، 2/ 86، 204؛ ابن‌سینا، 2/ 68؛ رضوی، 131).
ریشه و پوست ساقۀ درختچۀ زرشک نیز صفرابر، مسهل، و تقویت‌کننده و پاک‌کنندۀ کبد است، کارکرد دستگاه گوارش را منظم می‌کند، برای درمان یبوست و یرقان مفید است و به بهبود نقرس، رماتیسم و درمان واریس، نیز ورم طحال کمک می‌کند.
دم‌کردۀ پوست ساقۀ زرشک با زردچوبه برای لاغر شدن، از میان بردن چربیهای بدن و تنظیم قند خون کاربرد دارد (خوش‌بین، 2/ 139؛ میرحیدر، 2/ 143-144؛ زرگری، 1/ 60؛ رازی، 20/ 53). برگ زرشک به درمان اسهالهای مزمن کمک می‌کند. جویدن برگ زرشک سبب محکم شدن لثه و دندان می‌شود. همچنین غرغرۀ دم‌کردۀ برگ زرشک برای بهبود آنژین و گلودرد سودمند است. مصرف مقدار زیاد زرشک به سبب تحریک رحم، برای زنان باردار مناسب نیست (خوش‌بین، 2/ 140؛ میرحیدر، همانجا؛ زرگری، 1/ 61).

مآخذ

ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، 1370 ش؛ بیرونی، ابوریحان، الصیدنة، به کوشش عباس زریاب، تهران، 1370 ش؛ پاشا، علی اصغر (کارشناس طبیعت‌گردی)، مصاحبه با مؤلف، 20/ 1/ 1392 ش؛ جرجانی، اسماعیل، الاغراض الطبیة، به کوشش حسن تاج‌بخش، تهران، 1384 ش؛ همو، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به کوشش محمدرضا محرری، تهران، 1382 ش؛ خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، معرفی 250 گیاه دارویی، تهران، 1389 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، 1384 ش؛ رضوی برقعی، حسین، شرح و تفسیر پارسی گردان ادویۀ قلبیۀ بوعلی سینا دربارۀ فلسفۀ شادمانی و داروهای شادی‌آور، تهران، 1387 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1345 ش؛ عقیلی علوی شیرازی، محمد حسین، مخزن الادویة، تهران، 1371 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1375 ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، پزشکی‌نامه، تهران، 1355 ش.

علیرضا بنی‌جانی