نيز روبه قبله و پشت به آن ننشيند، آنگاه جامه برگيرد و هر كجا خواهد قضاى حاجت كند.»

ابوحنيفه با شنيدن اين پاسخ انديشمندانه از فرزند خردسال امام عليه السلام از موضع قبلى خود بازگشت و اين بار ملتمسانه و عاجزانه و با تعبير «فدايت شوم» سؤال ديگرى در زمينه يكى از مشكل‌ترين مسائل اعتقادى و جنجالى‌ترين موضوع مورد بحث بين معتزله و اشاعره يعنى «فعل بندگان» مطرح كرد.

موسى بن حعفر عليه السلام به تفصيل و با برهان عقلى همه ابعاد و اقسام مسأله را بيان كرد و نظريه صحيح را به اثبات رسانيد.

ابوحنيفه با شنيدن پاسخ مفصّل و مستدل حضرت موسى بن جعفر عليه السلام با تلاوت اين آيه شريفه:

(ذُرِّيّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّه سَميعٌ عَليمٌ) [1]

آنها فرزندان و دودمانى هستن كه (در دانش و تقوا و فضيلت) بعضى از بعض ديگر گرفته شده‌اند و خدا شنوا و داناست.

به ناتوانى خود و عظمت و فضل موسى بن جعفر عليه السلام اعتراف كرد و به تعبير همراه او؛ «عبداللَّه بن مسلم» چنان شرمنده و خاموش شد كه گويى دهانش را با سنگى لجام نهاده‌اند. [2]

خلاصه

موسى بن جعفر عليه السلام بيست سال از حيات پدر بزرگوارش را درك كرد و از نزديك با محدوديتها و مشكلاتى كه از سوى دستگاه خلافت عباسى براى بيت امامت ايجاد مى‌شد آشنا گشت. متأسفانه در منابع اسلامى از تلاشها و مبارزات آن حضرت در كنار پدر بزرگوارش در طول اين مدت- جز موارد اندكى- ياد نشده است.

ما در اين درس، ضمن دو محور: دوران كودكى و دوران آمادگى، نمونه‌ها و مواردى را كه‌

[1] - آل عمران (3)، آيه 34

[2] - احتجاج، ج 2، ص 158