4- رقابت ابر قدرتها: رقابت دو ابر قدرت شرق و غرب (انگلستان و روسيه و بعدها آمريكا و شوروى) همواره براى كشورهاى جهان سوّم مصيبت بار بوده است. هر يك از آن دو مى‌خواستند در كشور ما، ميدان نفوذ گستره‌ترى دست و پا كنند و حريف را از صحنه بدر كنند. اين بود كه هر كدام سعى مى‌كرده‌اند احزاب بيشترى به نسبت رقيب درست كنند و در اين ميان، فشار واقعى بر دوش ملّتهاى مستضعفى چون ايران وارد مى‌آمد؛ ملّتهايى كه بايد جور خيانت سران احزاب وابسته را مى‌كشيدند.

نظام ستمشاهى‌

يكى از زمينه‌هايى كه شرايط مناسب براى نشو و نماى احزاب سياسى در ايران را ايجاد كرده بود، وجود نظام ستمشاهى بود. با كمال تأسف، شاهان ايران در سده گذشته، از سفارتخانه‌هاى كشورهاى بزرگ در تهران حساب مى‌بردند و حرف آنها را پذيرا مى‌شدند.

اين امر، يك فرصت استثنايى براى اين سفارتخانه‌ها ايجاد كرده بود. اين سفارتخانه‌ها با مداخله در امور قضايى كشور، سبب نجات عدّه‌اى از شخصيّتهاى مملكتى از مجازاتهاى حكومتى شدند. اين مجازاتها، گاه شامل اعدام افراد نيز مى‌شد.

بديهى است كه وقتى عدّه‌اى از شخصيّتهاى كشور، نجات جان خود را از اعدام، مديون سفارتخانه‌هاى بيگانه مى‌دانستند، با چه شور و شوقى به منافع بيگانگان خدمت مى‌كردند.

بسيارى از اين گونه افراد، فرهنگ ايرانى را تحقير مى‌كردند و فرهنگ غربى يا شرقى را برتر جلوه مى‌دادند. اينان، هر چه را كه در غرب يا شرق وجود داشت مفيد جلوه مى‌دادند و هر چه را كه در كشورمان بود، پست مى‌دانستند. اين افراد با توجه به نفوذى كه در ميان مردم داشتند، سعى مى‌كردند افكار پست خود را در جامعه تبليغ كنند و متأسّفانه ضعف سواد سياسى مردم نيز سبب موفقيّت اين گونه تبليغات مى‌شد. چنين بود كه اجتماعات كوچكى از غربزدگان يا شرقزدگان تشكيل مى‌شد و به تدريج- بسته به كمكهاى بيگانگان و نوع شعارها- تبديل به حزب مى‌گشت.

ستم شاهان به عنوان يكى از علل زمينه‌ساز پيدايش احزاب و تشكيلات سياسى به