2- رهبران: دكتر محمد مصدق رهبر و پيشواى جبهه ملّى از يك خاندان اشرافى برخاسته بود. محمد على شاه، پادشاه مشهور و مستبدّ دوران مشروطه، پسر خاله او بود. پدر مصدق، وزير دفتر ماليه ناصرالدين شاه و از افراد با نفوذ آشتيان بود. مصدق دكتراى حقوق را قبل از جنگ جهانى اوّل [1292] در سوئيس گرفت. او از دولت سوئيس درخواست پناهندگى و ترك تابعيت ايران را كرد ولى دولت سوئيس نپذيرفت و مجبور به بازگشت شد. در مجلس پنجم و ششم نماينده بود و به نفع سلطنت رضا خان راى داد.

مصدق در 12/ 2/ 1330 به نخست وزيرى رسيد. وى علاوه بر پست نخست وزيرى، پست وزارت جنگ را نيز خواستار بود، ولى شاه نمى‌پذيرفت. وى پس از استعفايش در 24/ 4/ 1331، بر اثر اقدامات آية اللّه كاشانى و تظاهرات خونين سى‌ام تير 1331، دوباره به نخست وزيرى رسيد. او با قدر ناشناسى از زحمات آية الله كاشانى و انجام برخى توهين‌ها نسبت به ايشان، سبب از دست دادن پشتوانه مذهبى حكومتش شد و در نتيجه با كودتاى 28 مرداد 1332 سرنگون گشت.

مصدق، بر اثر عفو شاه، به سه سال زندان محترمانه و فرمايشى محكوم شد. (در زندان نيز آشپز مخصوص برايش غذا مى‌پخت!) او پس از آزادى به روستاى احمد آباد كه مقدارى از املاك پدرى وى در آنجا واقع بود رفت و تا پايان عمرش، 1345، در آنجا زندگى كرد.

مصدق به طور كلى فردى شهرت طلب، قدرت طلب، سلطنت طلب، فراماسونر، غير مذهبى و بسيار فريبكار بود؛ به گونه‌اى كه شهيد مدرس او را نابغه عوامفريبى مى‌دانست. [1]

شهيد نواب صفوى در مرداد 1330 نوشت: «تو اى مصدق كاذب بيش از پيش چهره كريه باطن خود را به دنيا و مسلمانان نشان دادى ... تمام دعاوى خود را مبنى برآزاديخواهى تكذيب كرده و كريه ترين چهره‌هاى ظلم و جنايت را نشان دادى.» [2] سرانجام امام خمينى، مصدق را چنين معرفى فرمود: «مصدّق به ما سيلى زد و مى‌خواست به اسلام سيلى بزند.» [3]

[1] رِیشه‌ِیابِی مختصرِی از تارِیخچه گروهها، ص 55 ـ 57، 65 ـ 74. (با مقدارِی اضافه.)

[2] خط سازش، ص 41.

[3] همان، ص 44.