مزدوران دولت انگلستان در ايران به اختلافات بين رهبران نهضت دامن‌زده، زمينه داخلى براى يك اقدام نظامى فراهم شد. همچنين زمينه خارجى كودتا نيز با روى كار آمدن آيزنهاور در آمريكا به جاى ترومن، و همسويى سياستهاى او با انگلستان و حمايت كامل جمهوريخواهان از انگلستان فراهم شد و سرانجام دولت دكتر مصدّق كه مأمور ملّى شدن صنايع نفت در ايران بود، به وسيله كودتاى 28 مرداد 1332 ه. ش كه به وسيله بيگانگان طراحى شده بود، با همكارى عوامل داخلى و بويژه سرلشكر زاهدى سرنگون گرديد. [1]

كودتاى 28 مرداد يكى از حوادث مهم تاريخ معاصر در هفتاد سال اخير است و پيامدهاى مهمى در ايران به دنبال داشت. از جمله اين پيامدها، روى كارآمدن يك دولت نظامى و پايان آزاديهاى سياسى- اجتماعى ايران پس از حوادث 1320 ه. ش، افزايش قدرت بيشتر شاه، حضور گسترده و همه‌جانبه آمريكا در صحنه سياسى ايران، برقرارى رابطه مجدد با دولت انگلستان و مهمتر از همه حل مسأله نفت ملى شده ايران بود كه به يك كنسرسيوم نفتى مركّب از شركتهاى نفت آمريكا، انگليس، هلند و فرانسه واگذار شد. [2]

به موجب اين قرارداد كه در سال 1333 ه. ش به امضاى دكتر على‌امينى وزير دارايى دولت كودتا و هوارد پيج [3] به نمايندگى از كنسرسيوم نفت رسيد به ترتيب شركتهاى نفتى آمريكا 40%، شركت نفت انگلستان 40%، هلند 14% و شركت نفت فرانسه 6%، از نفت ايران را تصاحب كردند. مدّت اين قرارداد چهل سال بود كه شامل يك دوره 25 ساله با حقوق تمديد در سه دوره پنج سال مى‌شد. پس از مدت كوتاهى اين قرارداد از تصويب مجلس شوراى ملّى نيز گذشت. [4] در همين سال قرارداد ديگرى بين شركت نفت سابق و دولت ايران منعقد شد. به موجب اين قرارداد، شركت نفت ايران و انگليس‌

[1] مصدّق، نفت، کودتا، محمود تفضلِی، ص 59 ـ 72، امِیرکبِیر، تهران، 1358.

[2] تارِیخ سِیاسِی بِیست و پنج سالة اِیران، غلامرضا نجاتِی، ج 1، ص 73 ـ 87، مؤسسة فرهنگِی رسا، تهران 1371.

[3] Howard Page.

[4] نفت و مسائل حقوقِی آن، محمّدعلِی موحد، ص 89، خوارزمِی، تهران، 1357.