خلاصه‌

ريشه جنگ اول ايران و روس به طغيان هراكليوس در گرجستان در دوره سلطنت آغامحمد خان برمى‌گردد. هرچند آغا محمد خان وى را سركوب كرد، اما در دوره فتحعليشاه، «گرگين خان» سر به طغيان برداشته، خود را تحت انقياد روسها قرارداد و در نتيجه روسها ضمن تصرّف آنجا به بهانه‌هاى گوناگون به ديگر نقاط ايران نيز دست‌اندازى كردند كه در پى آن جنگ اول ايران و روس آغاز شد.

فتحعليشاه در طول جنگ سعى داشت از طريق اتحاد با كشورهاى فرانسه و انگلستان، روسيه را شكست دهد، اما هركدام از اين دو كشور پس از مدتى ايران را تنها گذاشته، سرانجام با ضربات روسيه و فشار انگلستان مذاكرات صلح آغاز گشت و معاهده گلستان بين دو كشور منعقد شد.

دلايل شكست ايران در اين جنگ را مى‌توان ضعف كمّى و كيفى تجهيزات، نداشتن ارتش منظم و پيمان‌شكنى فرانسه و انگليس و غيره دانست. نتايج و آثار داخلى و خارجى جنگ عبارتند از:

خسارات انسانى، مالى و نابسامانيهاى اقتصادى، نگرانى انگليس از نفوذ روسها در ايران و جنگ ايران و عثمانى.

از مهمترين زمينه‌هاى آغاز جنگ دوم ايران و روس مى‌توان به ابهام در مرزهاى دو كشور، زجر و شكنجه اهالى مناطق اشغالى و شكسته شدن غرور ملى ايرانيها اشاره كرد كه باعث آغاز جنگ گرديد.

در پى اعلام جهاد توسّط علما كه در رأس آنها سيد محمد مجاهد قرار داشت و با توجه به نفوذ علما در نزد مردم، عده زيادى از ايرانيها در جنگ شركت كرده و در مراحل اوليه پيروزيهاى بزرگى نصيب آنها شد. اما بنا به دلايلى از جمله تأخير در فتح قلعه شوش، غرور سربازان ايرانى و عدم پشتيبانى از جنگجويان و اختلاف شاه با وليعهد، نه تنها ايران مناطق متصرّفى خود را از دست داد، بلكه سربازان روسى از رود ارس گذشته و مناطق ديگرى از ايران را نيز دوباره تصرّف كردند و سرانجام منجر به تحميل قرارداد تركمنچاى بر ايران شد.

به موجب عهدنامه تركمنچاى، رود ارس به عنوان مرز دو كشور تعيين شد و چند شهر ديگر نيز از ايران جدا گشت، رژيم كاپيتولاسيون نيز به ايران تحميل شد و براساس آن اتباع روسى در ايران از حقوق برون‌مرزى برخوردار شدند. نتيجه كلّى اعطاى اين حق، ايجاد هرج و مرج در ابعاد گوناگون بود.

پس از برخوردارى بيگانگان از اين حق، اتباع بيگانه حكام واقعى در ايران بودند و اتباع ايرانى از هرگونه حق دفاع از خود محروم شده بودند.