كه در ايران از قدرت برتر برخوردار بود وابسته مى‌كردند. به عنوان نمونه قبل از الغاى امتياز انحصارى توتون و تنباكو، با توجّه به قدرت برتر انگليسى‌ها در ايران، امين‌السّلطان بشدّت طرفدار منافع آنها در ايران بود، ولى به محض انحلال قرارداد انحصارى توتون و تنباكو و تضعيف موقعيت انگليسى‌ها، به روسها كه از موقعيت و قدرت خوبى در ايران برخوردار شده بودند، قول داد كه از اين به بعد در جهت منافع آنها عمل كند. [1]

3- به‌كارگيرى زور: به‌كارگيرى قوّه قهريه كه بطور معمول بعد از به نتيجه نرسيدن راههاى ديگر از آن استفاده مى‌شد، امرى متداول و رايج بوده است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.

دو جنگ ايران و روس كه اوّلى توسط روسها شروع شد و دوّمى نيز در واقع با زمينه‌سازيهاى آنها آغاز شد، در جهت ايجاد نفوذ روسها در ايران و تسهيل وصول به اهداف دراز مدّت آن بود. همچنين هنگامى كه محمد شاه تصميم به سركوبى ياغيان در هرات گرفت، انگليسيها چون منافع خود را در خطر مى‌ديدند از طرق گوناگون سعى در منصرف كردن ايران از جنگ داشتند. سرانجام زمانى كه نتوانستند از طرق مسالمت‌آميز به نتيجه برسند، دست به لشكركشى به خليج فارس و اشغال بعضى از مناطق ايران زدند.

شاه كه در جنوب خود را در معرض جنگ مستقيم با انگليس ديد، بدون گرفتن نتيجه نهايى، از محاصره هرات دست برداشت. [2]

چگونگى ورود و خروج آلمانيها به‌صحنه رقابت بيگانگان در ايران‌

قدرت و نفوذ روس و انگليس در ايران از چنان شدّت و استحكامى برخوردار بود كه به ديگر قدرتهاى جهانى مجال حضور جدّى و همه‌جانبه را نمى‌داد. اين دو قدرت گاهى اوقات براى اينكه از ورود نيروى سوّم به ايران جلوگيرى كنند، با همديگر سازش مى‌كردند، نمونه آن قرارداد 1907 م بين اين دو قدرت براى تقسيم ايران به سه منطقه نفوذ بود. يكى از دلايل اصلى انعقاد قرارداد 1907 م ترس از نفوذ آلمانيها در منطقه و

[1] تحرِیم تنباکو، ابراهِیم تِیمورِی، ص 216.

[2] تارِیخ تحولات سِیاسِی و روابط خارجِی اِیران، مدنِی، ج 1، ص 262 ـ 265.