خلاصه‌

سه زمينه مهم پيدايش نهضت تنباكو عبارت بودند از حضور روحانيت در صحنه مبارزات، گسترش روزافزون اعطاى امتيازات و اوضاع سياسى- اجتماعى ايران. آنچه در اين قسمت قابل توجّه مى‌باشد نقش فرهنگ مذهبى در ايجاد زمينه‌هاى قيام مى‌باشد.

پس از اعطاى امتياز محصولات توتون و تنباكو اعم از داخله و خارجه و اطّلاع مردم از آن اعتراضات مردمى به رهبرى روحانيت در نقاط مختلف ايران شكل گرفت و پس از آن در يك موقعيت مناسب مرحوم ميرزاى شيرازى حكم تاريخى خود در مورد تحريم استعمال توتون و تنباكو را صادر كرد. در پى آن، قاطبه مردم ايران از حكم مذكور به عنوان يك وظيفه شرعى به طور كامل پيروى كردند.

در نهايت رژيم كه موجوديت خود را در خطر مى‌ديد حاضر به الغاى اين امتياز گرديد. پيروزى مردم در نهضت تنباكو آثار و نتايجى را به همراه داشت كه مهمترين آنها عبارتند از افزايش نفوذ و قدرت علما، اعتماد به نفس ايرانيان و تضعيف موقعيت انگليسيها.