7. درسها

نتايج سياسى و نظامى آزادسازى قدس به يك اندازه مهم و بزرگ بود. با اين آزادى پيروزى حطين كامل گرديد. با اينكه اين آزادسازى چيزى جز بهره‌بردارى از پيروزى جنگ حطين نبود، تحول سرنوشت‌سازى را در مسير جنگ رقم زد و موضع مسلمانان از دفاع استراتژيك به حمله استراتژيك تبديل گرديد.

در عمليات آزادسازى قدس شيوه‌هاى عملياتى جديدى ابداع شد كه مى‌توان آن را «آزادسازى خزنده» نام نهاد. اين شيوه در آزادسازى شهرهاى داخلى و راندن فرنگيان به ساحل، كمك براى كوچ دادن و بازگرداندن آنها به سرزمينهاى خودشان تجسم يافت. اين تلاشها با ايجاد تناقض ميان صليبيها نيروى انسانى آنان را تحليل مى‌برد. صليبيها در واقع به صورت يك جامعه نظامى در حال جنگ زندگى مى‌كردند و تنها عاملى كه موجب اتحاد ميان عناصر مختلف آن مى‌گرديد اميد به پيروزى بود. اما پس از آنكه اين پيروزى دور از دسترس قرار گرفت، تناقضات آشكار شد و مشكلات ادارى- اقتصادى بالا گرفت و نقشه صليبى به شكست انجاميد. اين درست است كه پس از آن نيز چند حمله صليبى انجام پذيرفت، ولى تغيير جهت درگيرى اجازه تكرار گذشته را نداد. بازگشتهاى بعدى را مى‌توان به عنوان انحراف از جهت درگيرى تعبير كرد كه سنت تاريخ هر بار آنها را به مسير اصلى بازآورد. در واقعه اجازه مَلِك كامل به صليبيها براى بازگشت به قدس ديديم كه خوارزميها آمدند و آنان را از قدس بيرون راندند- آنهم نه با روش خزنده روزگار صلاح‌الدين.

درسهاى نظامى اين جنگ فراوان است. و ما مهمترين آنها را در اينجا برمى‌شمريم.

1. اراده دستيابى به هدف:

از هنگامى كه صليبيها بيت‌المقدس را اشغال كردند، گروههاى مسلمانان درصدد برآمدند تا اهميت اين رويداد را براى افكار عمومى روشن سازند و احساساتشان را بر ضد بربرهايى كه از آن سوى دريا آمده بودند برانگيزند و تعصب صليبى را با قدرت پاسخ دهند- در حالى كه مسلمانان نسبت به كودكان، زنان و مردان غير محارب با عطوفت و مهربانى برخورد مى‌كردند. چنين اراده‌اى در سطح رهبران شكل گرفت. اينكه مى‌بينيم نورالدين بيست سال پيش از بازپس‌گيرى بيت‌المقدس فرمان ساخت منبر را صادر مى‌كند، چيزى جز تحقق اراده دستيابى به هدف نيست. بازگشت صلاح‌الدين از حطين به‌