ج- بسيج عمومى‌

تعداد سپاهيان شركت كننده در تبوك سى هزار تن بود و تجهيز چنين لشكرى جز با مشاركت همگان ميّسر نبود. در اين راستا در مدينه صحنه‌هاى بسيار زيبايى از كمكهاى مردمى آفريده شد، همانند آنچه مردم مسلمان ايران در جنگ تحميلى عراق اين صحنه‌ها را آفريدند. مسلمانان ثروتمند مالهاى فراوانى دادند. هر كس هر چه در وسعش بود در طبق اخلاص نهاده به پيامبر (ص) تقديم مى‌كرد. تهيدستان هم بقدر توان يارى مى‌كردند. زنان زيورهايشان را براى تجهيز سپاه به رسول خدا (ص) تقديم كردند. كار هميارى مردم تا آنجا ادامه يافت كه حتى بند مشكهاى آب مجاهدان نيز تهيه شد. [1]

شركت در اين جنگ سخت، براى منافقان و كسانى كه ايمانشان قوى نبود دشوار مى‌نمود. برخى از آنها علاوه بر آنكه خود به جنگ نرفتند، ديگران را هم از رفتن بازمى‌داشتند. رسول خدا (ص) نيز شركت چنين افرادى را در جنگ بى‌فايده مى‌دانست، بر رفتن آنها اصرار نورزيد. متخلفان از جنگ بويژه شدت گرما را يادآور مى‌شدند و حركت در آن وقت را خوش نمى‌داشتند. [2]

قرآن كريم درباره آنها فرموده است:

(... وَ قالُوا لاتَنْفِرُوا فِى‌الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ اشَدُّ حَرًّا لَوْ كانُوا يَفْقَهُونَ) [3]

و گفتند در گرما، به جنگ مرويد، بگو آتش جهنم گرمتر است اگر مى‌فهميدند.

د- نتايج لشكركشى‌

پس از رسيدن سپاه اسلام به تبوك، معلوم شد كه دشمن با شنيدن خبر آمدن مسلمانان پا به فرار نهاده است. به اين ترتيب، سفر جنگى به يك مانور بزرگ تبديل شد و در مجموع پيامدهاى زير را دربرداشت:

[1] مغازِی، مترجم، ج 3، ص 774 ـ 775.

[2] ر.ک. مجمع البِیان فِی تفسِیر القرآن، طبرسِی، ج 3، ص 111 ـ 112، منشورات دار مکتبة الحِیاة بِیروت لبنان؛ مغازِی، مترجم، ج 3، ص 755.

[3] توبه، آِیه 81.