درآورند. پس از كشته شدن او بود كه اعراب نوميد شدند و انديشه فرار در آنها قوت گرفت.

تحميل شكست بر دشمن هميشه با قدرت شمشير نيست، بلكه با نيروى تدبير و تفكر نيز هست. مسلمانان موفّق شدند با درايت و كاردانى، در سپاه كفر تفرقه انداخته، آنان را نسبت به يكديگر بدبين سازند. پيداست سپاهى كه همدل نباشد محكوم به شكست است و مشركان و يهود نيز چنين وضعى داشتند.

اين شكست، روحيه سپاهيان كفر را بشدت تضعيف كرد و آنان را وادار ساخت كه به قدرت و صداقت رسول خدا (ص) اعتراف كنند. عمروعاص، يكى از سران سپاه احزاب در پايان جنگ گفت: «هر آدم عاقلى مى‌داند كه محمد دروغ نمى‌گويد.» [1]

ب- شكست سياسى‌

مخالفان اسلام اعم از اعراب و يهود به دليل تلقى از اسلام به عنوان دشمن مشترك، توانستند اتحادى نيرومند پديد آورند. وجود اين اتحاد براى مسلمانان بسيار خطرناك بود، زيرا مجبور بودند، همزمان با همه آنان مبارزه كنند. خوشبختانه، در پايان جنگ احزاب اين وحدت از ميان رفت و اعراب در حالى مدينه را ترك مى‌كردند كه ميان آنها و يهوديان رابطه دشمنى برقرار شده بود. اگر جز اين بود و يهوديان همچنان از پشتيبانى اعراب برخوردار مى‌بودند و مقابله با آنها دشوار بود.

شكست احزاب، مكيّان را در انزواى كامل قرار داد و پس از رها كردن آخرين تير تركش خود، هيچ راهى براى مبارزه با اسلام در پيش نداشتند و از اين پس مجبور بودند تنها از خودشان دفاع كنند و در حفظ موجوديت خود بكوشند.

مشركان و يهوديان كه پيش از جنگ احزاب پيمان بسته بودند تحت هيچ شرايطى از يكديگر جدا نشوند، در پايان جنگ با هم دشمن شدند.

امروزه كشورهاى در حال جنگ، مبالغ هنگفتى خرج مى‌كنند تا از اتحاد طرف مقابل با ديگر كشورها جلوگيرى كنند. مسلمانان اين شيوه را در آن روزگار با كمترين هزينه‌اى به كار گرفتند و نتايج بسيار سودمندى نيز عايد آنان شد.

[1] مغازِی، واقدِی، ج 2، ص 370.