و هنگامى كه چشمها خيره شد و دلها به گلو رسيده بود و به خداوند گمانهاى گوناگون مى‌برديد. در آنجا مؤمنان در معرض امتحان درآمدند و سخت متزلزل شدند.

هنگام پايان جنگ، وضع دگرگون شد، قلبهاى مسلمانان قوت گرفت، بارقه اميد درخشيد ويارى خداوند رسيد. مؤمنان سرافراز شدند، منافقان سرشكسته گرديدند وكافران پابه فرار نهادند؛ درست مانند نبرد فتح المبين در جنگ تحميلى عراق عليه ايران كه طى آن معادله نظامى به سود ملت مسلمان ايران تغيير كرد و پيروزيها يكى پس از ديگرى نصيب آنان شد.

جنبه‌هاى گوناگون تأثير نبرد احزاب موضوعى است كه در اين درس مورد بررسى قرار خواهد گرفت.

وضعيت سپاه كفر در پايان جنگ احزاب‌

سپاهيان كفر مدينه را در حالى ترك كردند كه بزرگترين شكست را متحمل شده بودند. آنان با تلاش فراوان توانسته بودند قبيله‌هاى عرب و يهود را بر ضد حكومت اسلامى بسيج كنند و يك تهاجم سنگين و همه جانبه را تدارك ببينند، اما از اين تلاش همگانى و همه جانبه كوچكترين نتيجه سودمندى نگرفتند. آنها اميدوار بودند كه در اين تهاجم به حيات اسلام پايان دهند، ليكن خود دچار شكست و تفرقه شدند. اين شكست، نشانگر آن بود كه مخالفان ديگر نخواهند توانست با هم متحد شوند.

الف- شكست نظامى‌

احزاب در حالى از محاصره مدينه دست برداشتند كه تمام تلاشهاى خود را به كار بسته بودند و فايده‌اى نداده بود. آنان وقتى با خندق روبه‌رو شدند، ايستادند و به چاره‌جويى پرداختند، اما به جايى نرسيدند. اين در حالى بود كه نيرومندترين قبيله‌هاى عرب و زبده‌ترين سردارانش در جنگ حضور داشتند.

طولانى شدن زمان محاصره و عدم آمادگى لازم در احزاب، شدت سرما و استقامت و پايمردى مسلمانان باعث پراكنده شدن سپاه كفر شد. اين جنگ را نبايد تنها يك محاصره ناموفق براى كافران به حساب آورد، بلكه بايد يك شكست نظامى شمرد، زيرا مسلمانان موفق شدند نامدارترين سردار و پهلوان عرب يعنى «عمروبن عبدود» را از پا