مسجدها عالى‌ترين سازه‌ها را در معمارى اسلامى به وجود آورد. مسجد به اين نيّت ساخته مى‌شد كه باقى بماند؛ در حالى كه بسيارى از بناهاى غير مذهبى على رغم توجه به تزئينات غنى آن ساختار سستى داشتند. همين امر موجب پايدارى بسيارى از مساجد نسبت به ساير بناها شده است. [1]

از مساجد معروف سده‌هاى نخستين اسلام، مسجد نبوى در مدينه، مسجد جامع بصره، الأقصى در بيت المقدس، جامع اموى در دمشق و جامع الأزهر در قاهره بودند كه در روزگاران امويان و عباسيان و فاطميان جايگاه درس و آموزش و آموختن بوده و دانشمندان و استادان به نام و بزرگى پرورش داده‌اند. [2] در مسجد سازى، ايرانيان شيوه‌هاى نوينى را ابداع كردند.

شيوه خاص مسجد سازى ايران با استفاده از ايوان يا رواق- كه از ويژگى‌هاى آشكار خانه‌هاى ايرانى، به ويژه در نواحى شرقى كشور و در معمارى كاخهاى عصر ساسانى بود- ميسّر گشت.

در تمامى مساجد شهرهاى ديگر كشورهاى اسلامى، مانند هند، تركيه، سوريه و ...، آثار هنرهاى مختلف ايرانيان را مى‌توان مشاهده نمود. در واقع آنان، مهارتها و هنرهاى خود را در صنايعى چون نساجى، منبّت كارى، نقاشى و ... در بناى مساجد به ظهور رسانيده‌اند.

در كتاب «تاريخ ايران از اسلام تا سلاجقه» آمده است:

اوج خلاقيت هنرى در بناى مساجد به ظهور رسيد كه بسيارى از آنها سزاوار تحسين و تمجيد مى‌باشند در بناى مساجد عصاره ابتكار و هنرهاى مختلف آميخته بود. معمارى در توازن اجزاء مى‌كوشيد. نقاشى به نقوش و رنگهاى كاشى‌ها توجّه كرده بود. خوشنويسى، لوح‌ها و كتيبه‌ها را جلوه مى‌داد، شعر موعظه‌ها را تكميل كرد و حتى صنايع دستى همچون فرشهاى زيبا، قنديلهاى بلند و منبت كارى شده در تكميل زيبايى آنها، نقش آفريدند و بدين گونه مظاهر گوناگون فرهنگ اسلامى چنان در بناى مساجد ظهور يافت كه امروزه مى‌توان از طريق آنها تصوير روشنى از ذوق و هنر ايرانى- اسلامى را ترسيم نمود. [3]

اوج هنر ايرانيان در بناى مساجد در دوره صفوى به ظهور رسيد. در آن دوره مساجد عالى و باشكوه مانند مسجد شيخ لطف اللَّه ساخته شد كه تمجيد همگان را برانگيخته است. [4]

[1] . روبرت هيلمن برند، معمارى اسلامى، ترجمه آيت اللّه زاده شيرازى ص 31

[2] . على سامى، پيشين، ص 237

[3] . ر. ك. جمعى از مؤلفان، تاريخ ايران بعد از سلاجقه، ج 4، ص 294-285

[4] . ر. ك. حسن بلخارى، سرگذشت هنر در تمدن اسلامى، ص 102