عرضه نمود. [1] اسلام سادگى را جايگزين پيچيدگى، توحيد را جانشين تعدد الوهيت و تثليث، بشريت بشر را جانشين الوهيت بشر، حقيقت‌طلبى و علم را جانشين خرافات و عقايد ساده و محكم دينى را جانشين منازعات و مجادلات مذهبى كرد. اسلام نه تنها از نظر اعتقادى ساده و آسان مى‌نمود، بلكه در عمل نيز اين موضوع بسيار ملموس و مشهود بود. در واقع هم شيوه تديّن به آن آسان است و هم احكامى كه تشريح كرده، سهل مى‌باشد. اعمال عبادى اسلامى ساده و بدون تشريفات برگزار مى‌شد و از پيچيدگى، تضاد و ناباورى اعتقادات گذشته خبرى نبود. شرايط پذيرفتن دين جديد به قدرى ساده جلوه مى‌نمود كه هر تازه واردى را به شگفتى مى‌انداخت.

براى ثبوت مسلمانى تنها گفتن شهادتين يعنى اقرار به لااله الّا اللَّه و محمد رسول‌اللَّه كافى بود.

تساهل و تسامح

آزادى دينى و آزاد منشى مسلمانان از مهم‌ترين عوامل استقبال ايرانيان از دين اسلام بود.

شواهد فراوانى وجود دارد كه احترام اسلام و مسلمانان را به آزادى عقيده و دين و مخالفت شديد اسلام را با تحميل دين بر ديگران بازگو مى‌نمايد. [2] مسلمانان با تكيه بر انديشه (لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ) (بقره: 256) هيچ كس را با ناخوشايندى و زور مجبور به پذيرش دين اسلام نمى‌كردند بلكه اين عمل را تقبيح مى‌نمودند. آنان در مناطق مفتوحه به كافران فرصت مى‌دادند كه قبول اسلام نمايند.

بر طبق مبانى دين اسلام پيروان اديان ديگر نيز مى‌توانستند با پرداخت جزيه بر دين سابق خويش باقى بمانند. [3] اين گروه كه «اهل ذمّه» [4] خوانده مى‌شدند، اجازه داشتند در قلمرو مسلمانان با آزادى و امنيّت كامل به اجراى مراسم و آداب مذهبى خويش بپردازند. علاوه بر اين مى‌بايستى كليه معابد و اماكن مذهبى آنان مورد احترام جامعه اسلامى قرار مى‌گرفت.

ذمّيان نه تنها از آزاديهاى اسلامى برخوردار بودند، از مهربانى، بلند نظرى و انسان دوستى مسلمانان نيز بهره‌مند مى‌گشتند. در قبال اين آزاديها و امتيازات آنها بايستى برخى اصول و

[1] . الساندرو باوزانى، ايرانيان، ترجمه مسعود رجب نيا، ص 108

[2] . گوستاو لوبون، پيشين، ص 153 و 154

[3] . ذبيح اللّٰه صفا، تاريخ سياسى و اجتماعى ايران، ص 19

[4] . در اين زمينه ر. ك: على ناظميان فرد، «اهل ذمّه در صدر اسلام»، مجله تاريخ اسلام، ش 6، 1380