1- 3- 5. معنويت و عرفان: مكه و مدينه در كانون معنويت‌اند و زيارت اين دو شهر از آرزوهاى هر مسلمانى است. مسلمانان توانگر وظيفه دارند كه در طول زندگى دست كم يك بار به مكه بروند و آيين ويژه حج را در ماه ذى حجه به جاى آورند. گرچه زيارت مدينه براى آنان واجب نيست، اما پيوسته سفرها را چنان تنظيم مى‌كنند كه در سفر حج از شهر پيامبر (ص) نيز ديدار كنند و كوير جان خويش را از كوثر معنويت رسول رحمت سيراب گردانند.

اين اندازه از توجه به حرمين شريفين به عموم مسلمانان اختصاص دارد، اما خواص مؤمنان در آن دو شهر چيزى بيش از اين را مى‌جويند؛ و با حضور و اقامت در آنها در حقيقت زندگى عرفانى و معنوى را تجربه مى‌كنند. عارفان، مفسران قرآن و راويان اخبار اسلامى بسيارى كه در جست‌وجوى مقامات معنوى بوده‌اند، در جوار حرم الهى و نبوى به مقاماتى عالى رسيده‌اند و در پى آن آثارى از خود به جا گذاشته‌اند كه تأثيرى جاودانه دارند. از جمله اين كسان مى‌توان از عارف بزرگ اندلسى، محى‌الدين عربى (560- 638 ه) نام برد كه كتاب بزرگ «الفتوحات المكّيه» خويش را به سال 598 ه. در مكه تأليف كرد. شخصيت ديگر مولانا جلال‌الدين محمد رومى است. او يكى از برجسته‌ترين شاعران عارف جهان است. وى چند سالى از جوانى خود را در اين شهر گذراند. به احتمال قوى الهام‌بخش وى در سرودن قصيده‌اى درباره حضرت رسول خدا (ص) همان اقامت در حجاز بوده است. شخصيت سوم غزالى است كه پس از حضور در مكه مكرمه و حصول مكاشفه‌اى براى وى اقدام به نوشتن كتاب احياء علوم الدين كرد. [1]

3-2- 5. تاريخ: مكه مكرمه و مدينه منوره بدون شك كانونى‌ترين موضوع براى تاريخنگاران مسلمان بوده است. به دليل سپرى شدن زندگى رسول خدا (ص) و يارانش در اين دو شهر، بخش مهمى از تاريخ اسلام را حوادثى كه براى آن حضرت و ياران ايشان در اين دو شهر رخ داده به خود اختصاص داده است. ناگفته نماند كه اين كار براى مورخان جنبه حرفه‌اى صرف نداشته و بلكه تاريخ اين دو شهر از جنبه‌هاى ديگرى‌

[1] . ر. ك. مكّۀ مكرمه و مدينۀ منوره، ص 170