2- 1. هنر و معمارى‌

آثار هنرى و معمارى به جا مانده از ايران باستان، حكايت از وجود ذوق هنرى در ميان ايرانيان دارد. برخوردارى از حكومتهاى متمركز و پهناور و درآمدهاى سرشار، به فرمانروايان اين سرزمين امكان مى‌بخشيده تا به ايجاد بناهاى بزرگ بپردازند. بيشتر اين بناها بر اثر حوادث طبيعى و يا انسانى از ميان رفته است. با وجود اين ويرانه‌هاى چند اثر بازمانده از روزگار پيشين، حكايتگر انديشه و توان ممتاز معمارى ايران است. مهم‌ترين اين بناها تخت جمشيد است كه شرح مختصرى از آن در اينجا ذكر مى‌گردد.

تخت جمشيد (به يونانى: پرس پليس) بر مجموعه آثار به جا مانده از كاخهاى هخامنشى واقع در حاشيه شرقى جلگه مرودشت فارس و 57 كيلومترى شمال شرقى شيراز اطلاق مى‌گردد.

اين آثار، بازمانده ارگ شهرى است كه در جلگه مرودشت جاى داشته و خشايارشا آن را «پارتينه» خوانده است. تخت جمشيد در ارتفاع 770، 1 مترى از سطح دريا و بر صخره‌اى در دامنه كوه رحمت (مهر يا كُهمِهْر) بنا شده است. شكل آن به كثير الاضلاعى مى‌ماند كه ابعادش در شمال 300، در شرق 430، در جنوب 390 و در غرب 455 متر مى‌باشد.

آثار تخت جمشيد به چهار دسته تقسيم مى‌شود:

1. خزانه واقع در جنوب شرقى كه اصل آن ساخته داريوش بزرگ است و بعدها خشايارشا با ايجاد تغييراتى آن را به صورت مستطيلى با ابعاد 140 متر درازا و 5/ 77 م پهنا درآورد.

2. در ربع جنوب غربى كاخهاى اختصاصى داريوش (تَچَرْ) و خشايارشا (هَديش) و بنايى نامشخص واقع است. «كاخ سه درى» يا «كاخ مركزى» نيز كه خشايارشا آن را ساخته و اردشير يكم تمام كرده است، درست ميان تخت جمشيد قرار دارد. در جنوب حياط (كاخ) تَچَرْ و در غرب هديش «كاخ اردشير يكم» بوده است. در شرق حياط هديش و غرب خزانه، «حرمسراى خشايارشا» واقع است.

3. در ربع شمال شرقى صفحه، «كاخ صد ستون» و دروازه نيمه تمام حياط شمالى آن و نيز جايگاه قراولان واقع است.

4. شمال غربى محوطه مشتمل است بر پلكان بزرگ دو جانبه شمال غربى و «دروازه ملل» يا «دروازه خشايارشا» و كاخ بزرگى كه به آپادانا شهرت يافته، گرچه اين نام در كتيبه‌هاى تخت جمشيد نيامده است. [1]

[1] . دانشنامۀ جهان اسلام، مقالۀ تخت جمشيد