نتيجه‌گيرى‌

دوران حضور مسلمانان در اسپانيا يكى از دوره‌هاى بسيار درخشان و در عين حال بسيار غمناك تاريخ اسلام است. درخشان است از آن رو كه مسلمانان در جايى بسيار دور از مركز خلافت و قدرتشان، دولتى بر پا كردند كه نماد دانش و فرهنگ بود؛ و تمدن اسلامى در اسپانيا با ويژگى علمى و فرهنگى شناخته شده است؛ چيزى كه حتى مورخان اروپايى به آن اعتراف دارند و كتابهاى فراوانى نيز درباره‌اش نوشته‌اند.

اما غمناكى آن از اين جهت است كه مسلمانان در هيچ نقطه ديگرى به چنين سرنوشتى گرفتار نيامده‌اند. آنها در هر جا پاى نهادند ماندگار شدند و پرچم اسلام در آنجا برافراشته ماند، اما اسپانيايى كه روزگارى همه‌اش از آن مسلمانان بود، امروزه پيروان اسلام حتى به صورت يك اقليت نيز در آنجا حضور ندارند.

چرا؟ البته مورخان براى اين پرسش، پاسخهاى بسيارى ذكر كرده و دلايل بسيارى را برشمرده‌اند، اما به باور ما مهم‌ترين دليل زدوده شدن مسلمانان از اسپانيا، عدم اهتمام به مرزها و مرزداران بود؛ به اين معنا كه اگر آن همتى را كه صرف ساختن باغ و بناهاى بزرگ كردند، براى استحكام مرزهايشان با مسيحيان صرف مى‌كردند و در انديشه رفاه و معنويت مرزداران و سپاهيان بودند، به طور قطع و يقين دولتشان پايدار مى‌ماند و آن شكوه و عظمت به آسانى فرونمى‌ريخت. ولى افسوس كه اين مهم از ذهنشان دور ماند و شد آنچه نبايد مى‌شد.

پرسش و فعاليت:

1. درباره چگونگى بيرون رانده شدن مسلمانان از اندلس پژوهشى تهيه كنيد.

2. نتيجه‌اى را كه در پايان فصل گرفته شده است، ارزيابى كنيد.