در همين جا باز هم بايد يادآور شد كه جمعيت براى جهان اسلام به لحاظ اقتصادى، امروزه يك تهديد به شمار مى‌آيد و مسلمانان بيش از آنكه بتوانند از منافع نيروى انسانى فراوان و به ويژه جوان خود بهره گيرند، با مشكلات اجتماعى، سياسى، فرهنگى و اقتصادى حاصل از آن در حال چالش مى‌باشند.

نتيجه‌گيرى‌

جوامع اسلامى منابع مادى فراوانى در اختيار دارند، چنان كه در برخى زمينه‌ها در رتبه‌هاى نخست جهانى قرار دارند. اما گويى كه اين منابع بيش از آنكه به كار توسعه خودشان بيايد، موجب توسعه روزافزون كشورهاى غربى و نيز چين و ژاپن گشته است. دليلش هم اين است كه منابع مادى شرط لازم توسعه هستند، اما شرط كافى نه. براى توسعه‌اى همه‌جانبه، علاوه بر منابع مادى و انسانى، دانش و فناورى نيز مورد نياز است. جوامع اسلامى فناورى را هم كم و بيش به نحوى تأمين كرده‌اند، اما به دليل فقدان دانش كافى، منابعشان به صورت خام و فرآورى نشده وارد بازارهاى جهانى مى‌گردد. بنابراين بايد بكوشند تا با كسب دانش لازم، تهديد افزايش جمعيت را به فرصت تبديل كنند و از منابع مادى فراوان خويش نيز بهره لازم را ببرند.

پرسش و فعاليت‌

1. درباره چگونگى تعيين مرزهاى تركيه پژوهشى تهيه كنيد.

2. درباره چگونگى تعيين مرزهاى ايران با همسايگانش پژوهشى تهيه كنيد.

3. پيرامون مناقشه مرزى هند و پاكستان پژوهشى تهيه كنيد.

4. در صورت تداوم روند صادرات مواد خام كشورهاى اسلامى، آينده را چگونه پيش‌بينى مى‌كنيد؟

5. علل افزايش جمعيت در كشورهاى اسلامى را برشمريد.

6. به نظر شما كشورهاى اسلامى چگونه مى‌توانند جمعيت را كنترل كنند؟