فصل سوم: روند نوسازى تمدن اسلامى و چالشهاى فراروى آن‌

پيدايش تمدن غربى، جهان اسلام و تمدن اسلامى را در برابر آزمونِ دشوار «تعارض ميان سنت و تجدد» قرار داد. ايجاد تحول در سيستم سياسى، اقتصادى و فرهنگى جوامع از پيامدهاى گريزناپذير آن تمدن بود. مواريث تمدنى جوامع اسلامى در معرض تهديد قرار گرفت. زندگى مردم بايد در شكل و محتوا تغيير مى‌كرد؛ و روابط اجتماعى و ساختار سياسى جامعه بايد تجديد مى‌شد. حضور مستقيم استعمارگران در كشورهاى اسلامى نيز به اين تحولات دامن مى‌زد و نهادهاى مدنى را يكى پس از ديگرى به شكل نهادهاى غربى درمى‌آورد.

با ورود مظاهر تمدن غربى به جهان اسلام، مسلمانان ديگر نمى‌توانستند به شيوه كهن و سنتى خود زندگى كنند و چاره‌اى جز نو شدن نداشتند. آنان ناگزير بايد بر سيستمهاى سياسى، فرهنگى، اجتماعى و اقتصادى خويش جامه تمدن جديد را مى‌پوشاندند و خود را با تحولات جهانى هماهنگ مى‌ساختند.

روشن است كه چنين تحولى از درون نبود، بلكه با فشار بيرونى و از روى ناچارى انجام مى‌گرديد. به همين دليل واكنش مسلمانان متفاوت بود. برخى نه تنها در اين گونه نو شدن منعى نمى‌ديدند، بلكه با مشاهده پيشرفتهاى تمدن غربى، هماهنگ شدن با آن را به شعار و آرمان ملتهاى خود تبديل كردند.

در حالى كه برخى ديگر تسليم بدون قيد و شرط در برابر غرب را نمى‌پذيرفتند و در عين حال كه به پيشرفتهاى علمى و فنى غرب گرايش نشان مى‌دادند، در نوشدن صورى و فرمايشى سودى نمى‌ديدند.

به هر حال و با هر رويكردى در قبال فرهنگ و تمدن غربى، علوم و فناوريهاى اين تمدن، به دليل رفاه و آسايشى كه به همراه داشت و نيز توانى كه به ملتها مى‌بخشيد، چيزى نبود كه بشود از آن چشم پوشيد و يا مزيتهاى آن را ناديده گرفت. خود تمدن غربى نيز چنان شتاب‌آميز بود كه مقاومت در مقابل آن ناممكن مى‌نمود. شيفتگى برخى نخبگان مسلمان نسبت به غرب نيز مزيد بر علت بود.