به اين ترتيب عوامل گوناگون دست به دست هم دادند و ملتهاى اسلامى را خواسته يا ناخواسته به سوى نوسازى رهنمون گشتند. اينكه جوامع اسلامى تا چه اندازه در اين زمينه پيشرفته كرده و جوامعشان را نوسازى و حركت آن را با تكاپوى جهانى براى پيشرفت و توسعه هماهنگ ساخته‌اند، موضوع فصل حاضر است كه در چارچوب عنوانهاى زير به آن پرداخته شده است:

روند نوسازى‌

چالشهاى فراروى نوسازى‌

1. منيّتهاى فردى‌

2. فقدان يكپارچگى اجتماعى‌

3. فقدان وحدت رويه استراتژيك‌

4. ازدياد بى‌رويّه جمعيت و مشكلات ناشى از آن‌

5. مشكلات سياسى‌

6. عقب‌ماندگيهاى علمى‌

نتيجه‌گيرى‌

1. روند نوسازى‌

پس از سقوط خلافت عباسى در سده هفتم هجرى به دست مغولان، جهان اسلام بار ديگر توانست در قالب امپراتوريهاى بزرگ عثمانى، صفوى و مغولان كبير در هند و نيز چند سلطان‌نشين در آفريقا و مغرب اسلامى، سازمان سياسى، فرهنگى، نظامى و اقتصادى خود را بازسازى كند؛ و تا سر حد تبديل شدن به يك رقيب نيرومند براى غرب پيش رود. اما با پيشرفت تمدن غربى بار ديگر تمدن اسلامى در معرض سقوط قرار گرفت. امپراتوريهاى بزرگ اسلامى رو به ضعف نهاده دستخوش تجزيه گشتند و در برابر رقيب ديرينه و سرسخت خود گام به گام عقب نشستند و به صورت مستعمره آنان درآمدند.

استعمارگران غربى با حضور مستقيم و يا غير مستقيمشان در سرزمينهاى اسلامى، خود را بر مسلمانان تحميل كردند و چنان فضايى فكرى پديد آوردند كه مردم هيچ راهى براى زندگى، جز تقليد از تمدن غربى پيش روى خود نمى‌ديدند. اما چندى نگذشت كه دوران بيدارى فرا رسيد و با