ايشان از سوى خدا مى‌آورد، به گونه‌اى بنيادين به همگان آموزش داده شود. در اين راستا، نخستين هسته‌هاى آموزشى در قالب آموزش قرآن در مساجد تشكيل گرديد. هسته‌هايى كه از منبع وحى تغذيه علمى و معنوى كردند و به تدريج در جامعه اسلامى جايگاهى ويژه يافتند و از درون آنها نهادهايى چون مدرسه، دار العلم (سراى علم)، دارالحكمه (سراى حكمت)، خزانة الحكمه (گنجينه حكمت) و سرانجام دانشگاه سربرآورد.

جزئيات اين نهادها را بايد در كتابهاى ويژه اين موضوع جست‌وجو كرد [1] و در اينجا به طور فهرستوار به عنوان و كاركرد آنها اشاره مى‌گردد:

1- 4. مسجد

مسجد نخستين نهاد آموزشى در تمدن اسلامى است كه بيشتر در آن علوم دينى و به ويژه قرآن تدريس مى‌شده است. در روزگار رسول خدا (ص) مسجد النبى و مسجد قبا كانون تعليم و تعلم بود و از آن پس نيز سنت تعليم و تربيت در مساجد ادامه يافت. چنان كه امام صادق (ع) اصحاب خويش را به تشكيل حلقه‌هاى علمى در مساجد تشويق مى‌كرد. در تاريخ اسلام، فاصله آغاز سده دوم تا پايان سده سوم، درخشان‌ترين دوره‌هاى تعليم و تعلم در مساجد بوده است. [2]

2- 4. مسجد- مدرسه‌

متناسب با گسترش جوامع و نيز تنوع يافتن علوم، در كنار مساجد مدارسى بنياد نهاده شد كه آنها نيز تدريس علوم دينى را برعهده داشتند. با وجود تفاوت كاركردهاى مسجد- مدرسه و مسجد، اغلب هر دو نهاد را مسجد مى‌ناميدند، تا آنكه در حدود يازده سده پيش، اين نهاد تكامل يافت و كاركردى دانشگاهى پيدا كرد. بارزترين نمونه‌هاى اين نهاد كه همچنان فعال هستند، قرويين فاس در مراكش، مدرسه زيتونه در تونس و دانشگاه الأزهر در قاهره مى‌باشد. در شهرهاى قم، مشهد، سمرقند، اصفهان، نجف، صنعا و لكهنو نيز شمارى از مسجد- مدرسه‌ها فعالند. [3]

[1] . براى نمونه ر. ك. تاريخ دانشگاههاى بزرگ اسلامى، عبدالرحيم غُنيمه، ترجمۀ نورالله كسايى، ص 61-116

[2] . براى آگاهى بيشتر ر. ك. مقالۀ «تعليم و تربيت» در دانشنامۀ جهان اسلام، بنياد دايرة المعارف اسلامى، تهران، 1382

[3] . ر. ك. علم در اسلام، ص 29-30