3- 4. مدرسه‌

پيدايش اين نهاد در تمدن اسلامى به سده چهارم هجرى بازمى‌گردد. هرچند كه برنامه‌هاى مدارس در آغاز دينى بود ولى رفته رفته جنبه علمى- دينى پيدا كرد. نخست مدارس خصوصى ايجاد شد، به اين شيوه كه اگر عالمى از مكنتى برخوردار بود، در منزل شخصى خود، حلقه درس تشكيل مى‌داد. يا اينكه توانگران و دولتمندان با هزينه شخصى خود، ويژه عالمان بزرگ مدرسه مى‌ساختند تا مجالس درس خود را در آنجا برپا كنند. از جمله مدارس خصوصى، مدرسه اسفراينى، مدرسه بيشكى و مدرسه سعديه در نيشابور و نيز مدرسه عبدالجبار مفيد در رى بود كه به گفته عبدالجليل قزوينى، چهارصد فقيه و متكلم در آن درس مى‌آموختند. نوع ديگر، مدارس دولتى بود كه برنامه و نيز بودجه ويژه دولتى داشتند؛ و افتخار هر دو نوع اين مدارس از آنِ ايرانيان است. خواجه نظام الملك طوسى نخستين كسى بود كه مدارس مشهور به نظاميه را در شهرهاى بغداد، نيشابور، اصفهان، بصره، مرو، هرات و چندين شهر ديگر تأسيس كرد و نام خويش را در تاريخ تمدن اسلامى ماندگار ساخت. [1]

4- 4. كتابخانه‌

يكى ديگر از مؤسسه‌هاى آموزشى، كتابخانه يا دارالكتب است. گرچه هدف اصلى تأسيس كتابخانه‌ها فعاليت آموزشى نبود، ولى گزارشهاى موجود درباره برخى كتابخانه‌ها، حكايت از چنين فعاليتى در اين نهاد است. چنانكه در دارالكتب مسجد عتيق همدان، جلسه‌هاى تدريس برگزار و به طلاب نيازمند كاغذ و قلم داده مى‌شد و ابوغالب شيرازى در دارالكتب صاحب بن عباد املاى حديث مى‌كرد. [2]

5- 4. بيمارستان‌

بيمارستانها علاوه بر وظيفه درمان بيماران، عهده‌دار تدريس علوم پزشكى نيز بودند. در اين نهاد، دانشجويان در كنار آموزش عملى طبابت، به تحصيل دانش طب نيز اشتغال داشتند. وظيفه‌

[1] . ر. ك. تاريخ دانشگاههاى بزرگ اسلامى، ص 101-121؛ مدارس نظاميه و تأثير علمى و اجتماعى آن، نورالله كسايى، ص 69؛ علم و تمدن در اسلام، ص 64 (نخستين مدرسه‌هايى كه در ايران ساخته شد).
دربارۀ مدارس متعددى كه در دوران آل زنگى و ايوبيان ساخته شد، ر. ك. تاريخ آموزش در اسلام، احمد شلبى، ترجمۀ محمدحسين ساكت، ص 102-108؛ نيز ر. ك. دانشنامۀ جهان اسلام، ج 7، ص 554-555

[2] . ر. ك. دانشنامۀ جهان اسلام، ج 7، ص 554