دانشجويان تنها كسب تجربه استادان محدود نبود، بلكه بايد مدارج علمى را نيز مى‌پيمودند و براى دريافت مجوز طبابت رساله علمى ارائه مى‌دادند. نمونه‌هايى از اين بيمارستانها هنوز هم در شهرهاى هند و پاكستان مثل حيدرآباد و دكن موجود است. [1]

6- 4. رصدخانه‌

از ديگر نهادهاى علمى و پژوهشى رصدخانه بوده است. پيدايش رصدخانه مولود پيشرفت دانش در جهان اسلام بود. دامنه فعاليت اين نهاد در آغاز محدود و از تلاش يك منجّم فراتر نمى‌رفت، ولى از سده سيزدهم ميلادى و پس از ساخته شدن رصدخانه به وسيله خواجه نصيرالدين طوسى، به دستگاه علمى عظيمى تبديل شد كه دانشمندان در آن گرد مى‌آمدند و به كار رصد و تدريس مى‌پرداختند. «رصدخانه مراغه الهام‌بخش و سرمشقى براى ساخته شدن رصدخانه الغ‌بيگ در سمرقند و رصدخانه دوره عثمانى در استانبول شد كه تقى‌الدين در آن رصد مى‌كرد. اين رصدخانه به نوبه خود نمونه‌اى بود كه جَىْ سينْگه (hgniS iaJ) به تقليد از آنها در قرن دوازدهم/ هجدهم رصدخانه‌هايى در دهلى و جيپور (rupiaJ) بنا كرد و نيز الگوى رصدخانه‌هايى بود كه در اروپا به دست تو كوبرائه و كپلر ساخته شد.» [2]

7- 4. فرهنگستان‌

علاوه بر نهادهايى كه كار آموزش علوم را برعهده داشتند، نهادهاى ديگرى نيز در تمدن اسلامى وجود داشت كه مأموريت اصلى‌شان توليد علم بود. اين مؤسسه‌ها بيشتر جنبه دربارى داشتند و بودجه آنها از سوى خلفا، سلاطين و وزيران بزرگ تأمين مى‌گشت. مناسب‌ترين نامى كه امروزه مى‌توان بر اين نهادها گذاشت فرهنگستان و يا آكادمى است. ريشه اصلى اين نهادها را بايد در فرهنگهاى ايرانى، هندى و يونانى جست و جو كرد كه در اوج تمدن اسلامى به جوامع مسلمانان راه يافت. اين نهادها در كنار كاخهاى سلطنتى تأسيس شد و مديريت آنها نيز با خود حكمرانان بود. آنان با انگيزه‌هاى علمى شخصى و در مواردى به خاطر همچشمى و رقابت با ديگران اقدام به ايجاد اين مؤسسه‌ها مى‌كردند و بودجه آنها از طريق منابع شخصى و يا دولتى تأمين مى‌شد.

[1] . علم در اسلام، ص 30؛ علم و تمدن در اسلام، ص 80-81

[2] . علم در اسلام، ص 32؛ علم و تمدن در اسلام، ص 72-80