مشاركت مى‌كند. در واقع مركزى مى‌شود كه اين كيفيات به واسطه آن در كل محيط شهر سريان مى‌يابد. فضاها و فرمهاى شهرهاى بزرگ و كوچك سنتى به تعبيرى گسترش و امتداد مساجد محسوب مى‌شوند، از پيوندى ارگانيك با آن بهره‌مندند و درست به همان ترتيب كه كل شهر در تبرك ناشى از تلاوت قرآن و پخش اذان از محوطه مسجد شريك مى‌شود، در خصلت تقدس‌بخش و وحدت‌آفرين آن مشاركت مى‌كند.

با بنا كردن مسجد به صورتى كه تداوم طبيعت ازلى باشد، اسلام بر فطرت نخستين انسان تأكيد مى‌كند. اسلام با برانگيختن انسان از رؤياى نسيان، در جستجوى احياء و تأييد مجدد فطرت اوست و از اين طريق، آگاهى نسبت به حقانيت پروردگار يكتا يا قادر مطلق را در درون او برمى‌انگيزد، همان آگاهى‌اى كه جوهره اصلى انسان ازلى را تشكيل مى‌دهد و علت وجودى هستى بشرى است. [1]

مسجد به‌طور قطع بناى اصلى اسلام است كه از بين كاركردهاى متعدد سياسى، ادارى، اجتماعى و آموزشى آن والاتر از همه كاركرد عبادت جمعى آن است. ساده‌ترين شكل مسجد از يك حياط مركزى تشكيل مى‌شود كه رواقهايى آن را احاطه كرده و متصل به يك سرسراى سرپوشيده (شبستان) است.

تصوير شماره 2

كوفه، مسجد كبير، در شكل اصلى، منظر مقطع سه بعدى‌

[1] . هنر و معنويت اسلامى، سيد حسين نصر، ترجمۀ رحيم قاسميان، ص 41-42