نمودار فوق محصول انديشه يك دانشمند مسلمان به نام فارابى [1] است. فارابى مطابق اين نمودار همه دانشهاى رايج روزگار خويش را برمى‌شمرد و درباره هر يك از شاخه‌هاى علمى توضيحاتى ارائه مى‌دهد كه نشان مى‌دهد در روزگار وى مسلمانان نه تنها به اصول و كليات، بلكه به جزئيات بسيارى از علوم آگاهى كامل داشته‌اند.

نكته ديگر ميزان تأثير علم‌شناسى فارابى بر تمدن غربى است كه با آگاهى از آن باور ما درباره سطح عالى دانش مسلمين و كمكهايشان در پيشبرد علوم جهانى دو چندان مى‌گردد. در اين زمينه بهترين گواه اعتراف خود غربيها است كه گفته‌اند: «كتاب احصاء العلوم تنها در زندگى عقلى دنياى اسلام مؤثر نيفتاد، بلكه از اين مرز هم گذشت و در دسترس دانشمندان قرون وسطاى مغرب زمين قرار گرفت. اين كتاب همان‌گونه كه در مدارس اسلامى طرفدار پيدا كرد، در مدارس مسيحيان نيز مورد استفاده واقع شد و سرانجام در شمار كتابهايى درآمد كه خواندنش براى هر دانش پژوهى لازم گشت. حتى انتشار كتاب «تقسيم فلسفه» خاورشناس اسپانيايى يعنى گونديسالينوس (Gundissalinus) (قرن دوازدهم ميلادى) نتوانست مانع نفوذ و گسترش آن در محيط علمى اروپا شود. حتى برخى دانشمندان را عقيده بر اين است كه تأثير احصاء العلوم بر كار تمام فلاسفه لاتين زبان عموماً و «گونديسالينوس» خصوصاً،

[1] . ابو نصر فارابى (ح 870/258-950/339): فارابى؛ به لاتينى الفارابيوس (Alfarabius) ، دومين فيلسوف مشائى‌برجستۀ پس از كندى، در فاراب، ماوراء النهر، به دنيا آمد كه نيمۀ اول زندگى خود را در آنجا گذراند. پدرش از سرداران سپاه بود و توانست بهترين آموزگاران را به تعليم و تربيت او بگمارد. نخست به تعليم علوم دينى و لغوى پرداخت و مهارت فراوان كسب كرد. مورخان بعد نوشته‌اند كه تقريباً همۀ زبانها را مى‌دانست و اين بدان معناست كه وى به احتمال قوى چندين زبان مى‌دانسته است: محققاً عربى و فارسى و تركى و محتملاً بعضى از لهجه‌هاى آسياى مركزى و زبانهاى محلى. پس از جوانى به فلسفه و علوم دلبستگى پيدا كرد، و برخلاف بسيارى از چهره‌هاى مشابه تاريخ اسلام، به پزشكى علاقه‌مند نشد. عازم بغداد شد كه در آن زمان مركزيت علمى داشت و در خدمت ابوبشر متى بن يونس مسيحى استاد مسلم منطق، به آموختن اين فن پرداخت. بعدها وى خود بزرگ‌ترين استاد منطق شد و منطقى و فيلسوف بزرگى چون يحيى بن عدى از ميان شاگردان او برخاست. فارابى، پس از آنكه مدت بيست سال در بغداد اقامت داشت، عازم دربار سيف الدوله (حمدانى) در حلب شد، و باقى عمر را در اين شهر گذراند و در عين احترام و افتخار زياد از دنيا رفت. فارابى نخستين كسى است كه در اسلام علوم را طبقه‌بندى كرده و حدود هر يك را نشان داده و شالودۀ هر يك از تعاليم را تثبيت كرده است. به همين دليل وى را «معلم ثانى» ناميده بودند، از آن جهت كه نخستين معلم را ارسطو مى‌دانستند كه همين كار را در زمانهاى باستانى كرده و سابقه‌اى براى فيلسوفان برجاى گذاشته بود. نيز فارابى بزرگ‌ترين شارح و مفسر آثار ارسطو به شمار مى‌رود.» (علم و تمدن در اسلام، ص 42)