به علتى نتوانستم در جنگ شركت كنم، ولى قلبم با شما بود. اميرمؤمنان عليه السلام سهم خود را به او بخشيد. [1]

نتايج ناگوار جنگ جمل‌

جنگ جمل آثار و نتايج ناگوارى به دنبال داشت كه برخى را مى‌آوريم:

1. كشته شدن بيش از ده هزار نفر از مسلمانان، كه در حقيقت قربانى حسادت و رياست‌طلبى «ناكثين» گرديدند. مورخان، نوشته‌اند: آن قدر از دو لشكر به خاك افتادند كه اگر بر روى جنازه آنان اسب دوانى مى‌شد، پاى اسبها جز با اجساد، تماس پيدا نمى‌كرد.

2. از بين رفتن روح برادرى و باز شدن باب فتنه و فساد به روى امّت مسلمان كه يكى از ميوه‌هاى تلخ آن، شعله ور گشتن آتش جنگ صفّين بود. در واقع اين دو جنگ با ريسمان محكمى كه ابتداى آن كنار بصره و انتهايش در صِفّين بود به هم پيوند خورده بودند، زيرا قيام عايشه كه هيچ گونه قرابتى با عثمان نداشت راه را براى قيام معاويه كه از خاندان اميّه و از خويشان عثمان بود باز كرد. و بهانه‌اى به دست او داد تا علاوه بر مبارزه عليه حكومت امير مؤمنان عليه السلام، خلافت را در بين خاندان خود كه خاندان خليفه مقتول بود، به صورت موروثى در آورد.

3. نتايج زيانبار جنگ جمل حتى پس از جنگ صِفين نيز ادامه داشت و جنگ «نهروان» در حقيقت مولود دو جنگ پيشين (جَمَل و صِفّين بود، زيرا اين دو جنگ در روح عدّه‌اى از مردم تنگ‌نظر و كوته فكر، آثار سوئى گذاشت به طورى كه عملًا گرفتار تشويش و اضطراب شدند و حالت ترديد در آنان به وجود آمد و با نظر عداوت و بدبينى به هم مى‌نگريستند.

عدّه‌اى كه بعدها عنوان «خوارج» پيدا كردند عقيده داشتند سران «ناكثين» به خاطر مخالفت و شورش بر ضد پيشوايشان، امير مؤمنان عليه السلام، كافر گرديده‌اند. سپس معتقد شدند امير مؤمنان عليه السلام نيز با موافقت موضوع تحكيم و امضاى آن از آيين اسلام خارج‌

[1] - مروج الذهب، ج2، ص 371 و شرح ابن ابى الحديد، ج1، ص 249