شيخ طوسى نام 113 نفر از اصحاب و راويان آن حضرت را نوشته است [1] كه در ميان آنان افراد زبده و سرشناسى به چشم مى‌خورد از قبيل: احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى كه از اصحاب اجماع است [2] و همگان به فقاهت او اعتراف كرده مرسلاتش [3] را پذيرفته‌اند. احمد بن اسحاق اشعرى كه شيخ قمييّين بود و به نمايندگى از سوى آنان خدمت ائمّه مى‌رسيد و احكام و دستورها را از امامان مى‌گرفت و به مردم ابلاغ مى‌كرد. [4] ذكريا بن آدم قمّى كه حضرت جواد عليه السلام براى او دعا كرد و او را در زمره ياران حق‌شناس و با وفاى خويش بشمار آورد. [5] و على بن مهزيار اهوازى كه از وكلاى خاص امام بود و آن حضرت براى او دعا كرد و از او به عنوان چهره‌اى بى‌نظير ياد نمود. [6] و محمد بن اسماعيل بن بزيع. وى هر چند از وزراى دربار عباسى بود ولى همچون على بن يقطين سنگردار و پناهگاه استوارى براى شيعيان و مورد اعتماد آنان بود و محضر امام كاظم، امام رضا و امام جواد عليهم السلام را درك كرد. [7]

دوران معتصم‌

با مرگ مأمون در سال 218 هجرى برادرش معتصم به جاى او نشست. وى مردى ستم‌پيشه، خشن و خودكامه بود و از دانش و فرهنگ بهره‌اى نداشت.

معتصم برخلاف خلفاى پيشين كه بر اعراب يا نژاد فارس و ايرانيان تكيه داشتند، ترك‌ها را به دستگاه خود جذب كرد؛ زيرا مادرش ترك بود. او مناصب مهمّ دولتى را به‌

[1] ر.ک. رجال الطوسِی، صص 397 ـ 409.

[2] اصحاب اجماع به کسانِی گفته مِی‌شود که همه فقها به صحّت آنچه که آنان رواِیت کرده‌اند اتفاق نظر دارند. اِینان شش نفرند: ِیونس بن عبدالرحمان، صفوان بن ِیحِیِی، محمد بن ابِی عمِیر، عبدالله بن مغِیره، حسن بن محبوب و احمد بن محمّد بزنطِی. البتّه اِین شش نفر بجز آن شش نفر اصحاب اجماعِی است که از ِیاران امام باقر و امام صادق علِیهما السلام هستند (اختِیار معرفة الرجال، ص 556، ردِیف 1050).

[3] حدِیث مرسل به حدِیثِی گفته مِی‌شود که آخرِین راوِی آن مذکور نباشد و کسِی که خود حدِیث را از معصوم نشنِیده، بدون وساطت صحابِی از معصوم نقل کند (ر.ک. الدّراِیة فِی علم مصطلح الحدِیث، شهِید ثانِی، ص 47).

[4] معجم رجال الحدِیث، ج 2، ص 47.

[5] رجال کشِی، ص 503، ردِیف 964.

[6] بحار الانوار، ج 50، ص 105.

[7] ر.ک. معجم رجال الحدِیث، ج 15، ص 97 و رجال النجاشِی، ص 330.