نبرد در «ليلة الهرير» [1] بود كه نبرد يك شبانه روز بدون استراحت جريان داشت.

مالك اشتر فرمانده دلير سپاه امام بى‌پروا در ميدان مى‌تاخت و همراه گروهى شجاع و مخلص، صفوف دشمن را شكافته به پيش مى‌رفتند؛ چندانكه نشانه‌هاى شكست در ارتش شام نمودار گشت. معاويه كه شكست خود را قطعى ديد با كمك عمرو بن عاص با نيرنگ قرآن بر نيزه كردن و اعلام پذيرش حكميّت قرآن، در صفوف سپاه عراق اختلاف ايجاد كرد و موجب توقف نبرد و خواستار اجراى حكميّت شد.

متأسفانه جريان حكميّت نيز به انحراف كشيده شد و از سوى نيروهاى فريب‌خورده و سطحى نگر عراق، ابوموسى اشعرى به عنوان حكم اين قشر بر امام عليه السلام تحميل شد؛ در حالى كه سپاه شام به اتفاق بر حكميت عمرو بن عاص وحدت نظر داشتند.

موقعيّت امام عليه السلام در مسأله تحميل حكم به وى به گونه‌اى بود كه اگر بيش از اين مقاومت مى‌كرد، چه بسا به دست ياران خود كشته مى‌شد و مسلمانان با بحران شديدترى روبه‌رو مى‌شدند.

و بدين ترتيب جنگ صفين پس از حدود يكصد و ده روز از آغاز آن، و بالغ بر هفتاد مورد برخورد بين دو سپاه در هفدهم ماه صفر، سال 37 هجرى با انعقاد قرارداد حكميّت بين امام عليه السلام و معاويه پايان يافت.

با فرا رسيدن تاريخ حكميّت (پايان رمضان سال 38) و اجتماع حكمين در «دومة الجَنْدَل» عمرو بن عاص، ابوموسى را فريفت و جريان را به نفع معاويه تمام كرد؛ با اين حيله كه ابوموسى ابتدا بر منبر رفت و على عليه السلام را از خلافت عزل كرد. سپس عمرو رفت.

وى كه بنا بود در سخنانش معاويه را از خلافت عزل كند، او را در سمت خود تثبيت كرد.

3- شورشگران‌

پس از جنگ صفّين تعدادى از نيروهاى عراق كه حكميّت را بر امام عليه السلام تحميل كرده بودند، عليه آن حضرت شورش كرده او را به نقض قرار داد فراخواندند؛ و چون با مقاومت امام عليه السلام رو به رو شدند، راه خود را از راه مسلمانان جدا كرده در «نهروان»

[1] هرِیر در لغت به معناِی زوزه سگ از سرماست. و چون در آن شب بر اثر شدّت نبرد و فشار دو طرف، اسب‌سواران بر ِیکدِیگر فرِیاد مِی‌زدند، آن شب را «لِیلة الهرِیر» نامِیدند (معجم البلدان، ج 5، ص 403).