1- 4. مراحل رشد و گسترش تشيع در ايران‌

ممكن است اين سؤال مهم مطرح شود: اگر اسلام در دوران خلافت خليفه دوم وارد ايران گرديد، چرا اكثريت قريب به اتفاق ايرانيان به تشيع گرويدند؟ عوامل تشيع ايرانيان چيست و مراحل سير و گسترش آن كدام است؟

تاريخ تشيع در ايران نشان مى‌دهد كه ايرانيان از قرن اول به تدريج مرحله به مرحله به تشيع گرويدند و در هر مرحله‌اى اين گرايش عميق و گسترده‌تر گرديد.

از سوى ديگر مى‌بينيم تشيع ايرانيان غالباً اثنى‌عشرى بوده است. گرچه در برخى از بُرهه‌ها در مناطقى از ايران شيعه زيديه يا اسماعيليه، بوده‌اند؛ ولى آنها هم به مرور تشيع دوازده امامى را برگزيده‌اند.

برخى از كوته‌بينان يا غرض‌ورزان، عوامل بى‌اساس و بى‌پايه‌اى براى گرايش ايرانيان به تشيع ذكر كرده‌اند. اما حقيقت اين است كه منشأ تشيع در ايران، همان روح اسلام‌خواهى آنها بوده است كه از تبعيضات ناروا و ستم به ستوه آمده بودند و چون عدالت و روح اسلام را در على (ع) و پيشگامان تشيع مثل سلمان يافتند به سراغ آن رفتند.

تشيع بيش از آن كه در ميان ايرانيان مطرح شود، در ميان بنى‌هاشم و برخى از عربها مطرح شد و مراحلى را طى كرد. تشيع ايرانيان نيز سير تدريجى داشت كه به مراحل آن اشاره مى‌شود:

الف. مرحله اسلام‌گرايى ايرانيان در نيمه نخست قرن اول و نقش سلمان فارسى در اين راستا.

ب. مرحله امامت پربار امام على (ع) در كوفه و همراهى موالى ايرانى با آن حضرت.

ج. نهضت امام حسين (ع) و پيامدهاى آن.

د. جنبش عظيم فرهنگى و علمى امام صادق (ع) و نقش آن در تشيع ايرانيان.

ه. مهاجرت اشعرى‌ها و اعراب به قم و ايجاد نخستين پايگاه تشيع و گسترش آن در ايران.

و. مهاجرت امام رضا به خراسان و نقش علويان و شاگردان ائمه اطهار در گسترش تشيع در ايران.

ز. نقش عالمان بزرگ شيعه در توسعه تشيع در ايران و ديگر نقاط جهان.

ح. نقش فرمانروايان مثل آل بويه، سلطان محمد خدابنده و صفويه در گسترش تشيع در ايران.