ديدار مردم نيشابور با امام رضا (ع) و شنيدن حديث نابِ «سلسلة الذهب» كه اساسى‌ترين پايه ايمان به يگانگى خداوند متعال را، پذيرش امامت خود- كه به معناى پذيرش امامت ساير امامان (ع) نيز هست- قرار داد، مسلماً تأثير شگرفى در گسترش و تعميق تشيع در جان ايرانيان داشت. [1]

- ولايت‌عهدى امام رضا (ع) : بدون ترديد بايد ولايت عهدى امام رضا (ع) را مهم‌ترين موضوع دوران زندگى آن حضرت به شمار آورد. مأمون به انگيزه‌هاى مختلف، امام رضا (ع) را از مدينه به خراسان احضار كرد و در ابتدا، اصل خلافت را به آن حضرت پيشنهاد كرد و چون آن حضرت نپذيرفت، ولايت‌عهدى ايشان را مطرح كرد. آن حضرت با آن نيز مخالفت كرد، ولى چون با تهديد مأمون رو به رو شد، به ناچار با قرار دادن شرطهايى كه به خوبى گوياى مخالفت عملى آن حضرت با اين كار بود ولايت‌عهدى را پذيرفت.

امام رضا (ع) ولايت‌عهدى را بدان شرط پذيرفت كه هيچ امر و نهى نكند، هيچ فتوا و قضاوتى برعهده نگيرد، هيچ كس را ولايت ندهد و از ولايتش بركنار نكند و هيچ چيز را تغيير ندهد. روشن است كسى كه چنين شرطهايى نمايد، ولايت‌عهدى‌اش معنا ندارد. [2]

- انگيزه‌هاى مأمون از پيشنهاد ولايت‌عهدى به امام رضا (ع) : مورخان انگيزه‌هاى چندى را براى پيشنهاد ولايت‌عهدى مأمون به امام رضا (ع) بيان كرده‌اند كه مهم‌ترين آنها را، گرايشات شيعى مأمون، نذر وى مبنى بر اين‌كه چنانچه به حكومت رسيد آن را به صاحب اصلى‌اش برگرداند و به دليل سياست ملك‌دارى او دانسته‌اند كه احتمال آخر به حقيقت نزديكتر است.

شواهد تاريخى و اوضاع سياسى آن عصر نيز اين ديدگاه را تأييد مى‌كند كه اين تصميم از روى صداقت و صميميت نبوده است و به دنبال اهداف ديگرى بود كه بخشى از آن را مى‌توان در يكى از نامه‌هاى او به دست آورد. [3] مهم‌ترين انگيزه‌هاى مأمون از طرح پيشنهاد ولايت‌عهدى امام رضا (ع) به قرار زير هستند:

[1] . تاريخ اسلام در عصر امامت امام رضا و امام جواد (ع)، ص 88؛ تاريخ تشيع، ج 1، ص 272 به نقل از توحيد، صدوق، ص 25 و ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صدوق، ص 22

[2] . ارشاد...، ج 2، ص 259-260؛ تاريخ تشيع در ايران، ج 1، ص 219

[3] . ر. ك: عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 181-182